İbn Hazm'ın Usul Anlayışında Te’vil

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 3, 1199 - 1217, 15.12.2020

Rifat Yıldız

https://doi.org/10.18505/cuid.786517

Cited By: 1

Öz

Nassların anlaşılması ve metinlerinin yorumlanması fıkıh çalışmalarında birçok ekolün ve âlimin faaliyetlerinin merkez noktası olmuş, bunun sonucunda her bir usûl ekolü nassları sahih bir biçimde anlamak ve yorumlamak amacıyla kendi usûl anlayışlarına uygun bir yöntem bulma arayışına girmişlerdir. Bu amaçla fıkıh ekolleri kendilerine has bazı yöntemler geliştirmişlerdir. Fıkıh ekollerinin istinbât ettikleri hükümler arasındaki temel farklılıkların genelde bu metot farklılıklarından kaynaklandığı söylenebilir. Nassları dilsel yapı ve örgüsü üzerinden anlama ve yorumlama çabalarının biri de te’vildir. Bu nedenle fıkhî ekollerin hüküm elde etme yöntemlerini doğru olarak tespit edebilmek için te’vil anlayışlarının da bilinmesi gereklidir. Bu bağlamda lafzın dildeki zâhiri anlamını esas alan ve nassların manâ örüntüsünü dilin kuralları çerçevesinde halletmeyi hedefleyen Zâhirî te’vîl düşüncesi önem arz etmektedir. Bu amaçla Zâhirî düşüncenin önde gelen âlimlerinden İbn Hazm’ın (öl. 543/1148) te’vil anlayışı bu düşüncenin fıkıh ve usûl anlayışlarının tespitinde önemli bir konumdadır. Bu çalışmada İbn Hazm’ın eserleri incelenerek te’vil anlayış ve yönteminin fıkha/fürûa nasıl yansıdığı, fıkhî çıkarımları üzerinden incelenmeye çalışılacaktır. Söz ve yazıya dökülen her dilsel ifadenin bir gayesi vardır. Kur’an muhatap aldığı toplumlara seslenirken bizzat kullandıkları dili kullanmıştır. Kur’an özellikle bir yandan muhataplarına mesajlarını doğru ve anlaşılır bir şekilde iletmek için onların kullandıkları dili kullanırken diğer yandan dinî dilin doğası gereği gaybî konularda da dilin doğal yapısından uzaklaşmadan kendine has bir üslup kullanmıştır. Bu nedenle kullanılan dili anlamak ve yorumlamak için metinlerin lafızlarını dikkate almak gerekir. Te’vil lafzı “dönüp gelmek, dönüp varmak manasına gelen” ‘evl’ kökünden türemiş olup sözlükte ‘döndürmek, bir şeyi hedeflenen son noktaya ulaştırmak, sözü gereği gibi inceleyip son kertede nakledilebileceği anlama yormak’ anlamına gelmektedir. Te’vil lafzı ilk dönem ilim çevrelerince tefsir kelimesiyle aynı anlamı ifade edecek şekilde kullanılmış ve Kur’an tefsiri olarak kaleme alınan eserler adlandırılırken tefsir yerine te’vil sözcüğü tercih edilmiştir. Tefsirle te’vil arasındaki ayrıma işaret eden ilk dirayet tefsirinin yazarı Mâturîdî, tefsir kelimesini ‘ilahi kelam olan Kur’an’ın mana ve maksadının ne olduğunun kesin bir çimde ifade etme’ diye açıklarken, tefsir işlemini sadece Kur’an ve Sünnet’i bilen sahâbelerin yapabileceğini söyler. Te’vil işleminde yapılan te’villerin geçerli olup olmadığı hususunda usûlcüler arasında görüş ayrılığı olsa da te’vil özü itibariyle caizdir. Gerek Hz Peygamber zamanında gerekse onun vefatı sonrası bu konuda sahabe tarafından yapılmış birçok te’vil örneği bulunmaktadır. Dilin menşei konusuyla ilgili birçok tezden birine göre dilin kökeni tevkifîdir. Başka bir ifadeyle dil insana yüce bir güç tarafından (Allah) öğretilmiştir. İbn Hazm da bu görüşü savunur. İbn Hazm’a göre dilin temel öğeleri/unsurları Allah tarafından Âdem’e (a.s) öğretilmiş sonrasında ise insanlar bu dili ihtiyaçları nispetinde geliştirmişlerdir. Dolayısıyla lafızların delaletleri Allah’ın bildirimleri ve dilsel tecrübeye bağlıdır. Nitekim Allah, dilin örfünde başka manâlar için kullanılan salât, savm, hac ve benzeri lafızlara yeni anlamlar yüklemiş ve yüklenen yeni anlamlar bu kelimelerin manâları için hakikat kabul edilmiştir. Usûlde fukaha yöntemini benimseyen usûlcüler, şer’î delillerden hüküm istinbât yöntemlerinde lafızların taksimini genel olarak lafızları vaz’ olundukları anlam açısından âm, hâs, müşterek ve müevvel; vaz’ olundukları anlamda kullanılıp kullanılmaması yönünden de hakîkat, mecaz, sarîh ve kinâye diye şeklinde yapmışlardır. Hitabın zâhirini esas alan Zâhirî usûlcü ve fakihler açısından tevil meselesi diğer ekollere göre farklı bir anlam ifade etmektedir. Nassların zâhiri öncelikli ve esas olduğuna göre, nassların zâhirinden vazgeçip muhtemel başka bir manâya geçebilmenin belli bir usûl, ilke ve kuralının olması gerekir. İbn Hazm, emir sığasının hükme delâleti hakkında usûlcüler arasında farklı görüşlerin bulunduğunu belirtmektedir. İbn Hazm, bazı Hanefî, Mâlikî ve Şâfiî usûlcülere göre emrin hükümlere delâleti hakkında; vücûb, tahrim, nedb, ibahâ ve kerahet olduğuna dair bir delil bulunmadığı sürece tevakkuf edileceği ve herhangi bir hükme hamledilemeyeceğini belirtir. İbn Hazm, âm lafzın delâleti hususunda usûlcülerin ihtilaf ettiklerini; bazı usûlcülere göre âm, ihtiva ettiği tüm manâlarına hamledileceği; bazı usûlcülere göre ise âm lafız herhangi bir delille tespit edilemediği sürece ne âm ne de hâs manâsına yorumlanacağı sadece tevakkuf edileceğini söylemektedir. İbn Hazm’ın usûl anlayışı iyice irdelendiğinde genelde lafızların zâhir anlamlarına itibar ettiği, Kur’an, Sünnet, icmâ ve akli deliller bulunmadıkça te’vile başvurmadığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Usûl, Te'vil, Hüküm, Lafız

Ṭawīl in Ibn Hazm's Understanding of Usūl

Öz

Understanding the nusus and the interpretation of their texts has been at the center of the activities of many schools and ulama in fiqh studies, and as a result, each school of usool has sought to find a method suitable for their own understanding in order to understand and interpret the nusus in a sahih way. For this purpose, fiqh schools have developed some unique methods. It can be said that the main differences among the hukms that fiqh schools rely on are generally due to these methodological differences. One of the efforts to understand and interpret through the linguistic structures and patterns of the nusus is tawīl. For this reason, it is necessary to know conceptions of tawīl in order to accurately determine the hukm giving methods of fiqh schools. In this context, the thought of Zâhiri Ṭawīl, which is based on the zâhiri meaning of the words in the language and aims to solve the meaning pattern of the nusus within the framework of the rules of the language, is important. To this end, the tawīl understanding of Ibn Hazm (d. 543/1148), one of the leading ulama of Zâhiri thought, has an important position in the determination of their understanding of fiqh and usool. For this purpose, by searching the works of Ibn Hazm, how his understanding of tawīl, which he used as a method, is reflected in his fiqh thought, will be examined through his fiqhi inferences. The Qur’an used their language when addressing the societies. The Qur'an especially, on the one hand, has used the language they use to convey its messages to its interlocutors in a correct and understandable way, on the other hand, it has used a unique style without departing from the natural structure of the language in unseen matters due to the nature of religious language. Therefore, it is necessary to take into account the words of the texts in order to understand and interpret the language used. The word tawīl was used by the ilm circles in the first period to mean the same as the word tafsir and in naming the works written as the Qur’an tafsir, the word tawīl was preferred instead of tafsir. Mâturîdî, the writer of the first dirayah tafsir, which points to the distinction between tafsir and tawīl, defines the word tafsir as 'to express exactly what is the meaning and purpose of the Qur'an, which is the divine word' and states that tafsir can be done only by the the Ṣaḥābah who knows Quran and Sunnah well. According to one of the many theses about the origin of language, it is God given. In other words, language has been taught to man by a supreme power (Allah). Ibn Hazm also defends this view. According to Ibn Hazm, the basic elements / elements of the language were taught by Allah to Adam (a.s), and then people developed this language in proportion to their needs. Therefore, the indications of the words depend on the declarations of God and linguistic experience. As a matter of fact, Allah has attributed new meanings to words such as salat, allegiance, hajj and similar words used for other meanings in the custom of language, and the new meanings attributed to them are accepted as the truth for the meanings of these words. Usûlists who adopted the method of fuqaha in usool, in the methods of istinbat of hukm out of sharii dalils, have generally made the taqseem of the words in terms of the meaning they were given to as âm, khâs, mushtarak and muavval while their taqsseem in terms of the words’ being used or not in the sense they were given was haqiqat, majaz, sarih and kinayah. Compared to other schools, the issue of tawīl has a different meaning according to the Zâhirî usûlists and faqih who base on the zâhiri khitab. Since the zâhir of the nusus is primary and essential, there should be a certain usool, principle and rule to give up the zâhir of the nusus and to switch to another possible meaning. Ibn Hazm states that there are different opinions among the usûlists about whether the imperative form is indicant of hukm. He also says that according to some Hanafi, Malikî and Shafii usûlists, as long as there is no evidence showing that it is wujub, tahrim, nedb, ibahâ and karahah, then the imperative form cannot be views as indicating a hukm.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Usūl, Hukm, Ṭawīl, Word

Kaynakça

• Abdülaziz el-Buhâri, Alâüddîn. Keşfü’l-esrâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-‘İlmiyye, 1418/1997.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Zâhiriye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 44/93-100. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Te’vil” , Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi 41/28-31. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Aybakan, Bilal. İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Ebû Abdullah Abdusselam b. Muhammed b. Ömer ‘Allûş. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 1427/2006.
• Buğda, Sadrettin. Beyân ile Fıkıh Usûlü İlişkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî. Füṣûl fi’l-uṣûl. thk. ‘Uceyl Câsim en-Nemşî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş- Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1414/1994.
• Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. 9 Cilt. Beyrut: el- Mektebetü’l-İslâmî, 1404/1984.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Me‘âlî Abdulmelik b. Abdullah b. Yusuf. el-Burhân, thk. Abdul‘azim ed-Dîb. 2 Cilt. Katar: y.y., 1399.
• Debûsî, Ebu Zeyd Ubeydullah b. Ömer İsa. Taķvimu’l-edille fî uṣûli’l-fıķh. thk. Halil Muhyiddin. Beyrut: Dâru’l- Kütubi’l-‘İlmiyye, 1421/200).
• Deniz, Abdulbaki. Fıkıh Usûlünde Te’vil ve Fıkhî Uygulamaları. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Eşit, Yusuf. “Gazzâli’nin Usûl Düşüncesinde Te’vil”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (Temmuz 2019), 99-122.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Muṣtasfa min ‘ilmi’l-uṣûl, thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. Medine: y.y. ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Menḫûl min ta‘liķâti’l-uṣûl. b.y.: y.y., ts.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah. Ķânûnu’t-Te’vil, thk. Muhammed es-Süleymânî. Beyrut: Müesset ‘Ulûmi’l-Kur’an, 1406/1986.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed. el-İstizkâr. 30 Cilt. Beyrut: Dâru Kuteybe, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed Said. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. 8 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed Said. el-Muḥallâ bi’l-âśâr, thk. Abdulğaffar Süleyman el-Bendârî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed Said. en-Nübzetü’l-kâfiyye fî aḥkâmi uṣûli’d-dîn. thk. Muhammed Ahmed Abdülaziz. Beyrut: Dâru Kütubi’l-‘İlmiyye, 1405/1985.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbnü’s-Sâ‘âtî, Müzafferuddîn Ahmed b. Ali. Bedi‘u’n-niẕâm, thk. S‘ad b. Ğarîr b. Mehdiyyi’s-Sülemî. 2 Cilt. b.y.: y.y., 1405/1985.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yönteminin Delalet Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Makdisî, Şerefuddin Musa b. Ahmed b. Musa b. Sâlim Ebu’n-Necâ. el-İķnâ‘. 4 Cilt. el-Memleketu’l-‘Arabiyyetu’s- Suûdiyye: y.y., ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Vanlıoğlu/Muhammed Boynukalın. 18 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mizân, 2005.
• Merğinânî, Burhanuddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerḥu bidâyeti’l-mübtedî. 8 Cilt. Karaçi, İdâretu’l- Kur’an ve’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 11412/1991.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’an. b.y.: y.y., ts.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. el-Maḥṣûl fî ‘ilmi uṣûli’l-fıķh, thk. Taha Cabir Feyyâd el-‘Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, ts.
• Remlî, Şemsuddîn Muhammed Ebu’l-Abbas Ahmed b. Hamza b. Şihâbuddîn Nihâyetu'l-muḥtâc ilâ şerḥi’l-minhac. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-‘İlmiyye, 1424/2002.
• Sağlam,Hadi. “İslâm Hukuk Metodolojisindeki Te’vilin Hüküm İstinbâtında Yeri ve Önemi Hakkında Örneklerle Genel Bir Değerlendirme” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 11/42, (Güz 2012) 423-463.
• Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed b. Abdulcebbar. Ķavatı‘u’l-edille fi’l-uṣûl, thk. Muhammed Hasan İsmail 2 Cilt. (Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-‘İlmiyye, 1418/1997).
• Serahsî, Ebu Bekr Ahmed b. Ebî Sehl. Uṣûl, thk. Ebu’l-Vefâ el-Afğânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Kütubi’l-‘İlmiyye, 1414/1993.
• Serahsî, Ebu Bekr Ahmed b. Ebî Sehl. Kitâbu’l-Mebsûṭ. 10 Cilt. Beyrut: Dârul-Ma‘rife, ts.
• Teftâzânî, Sa‘ddin Mes‘ûd b. Ömer. Muḥtaṣaru’l-me‘ânî. Karaçi: Mektebetu’l-Medine, 1437/2016.
• Teftâzânî, Sa‘ddin Mes‘ûd b. Ömer. Şerḥu’l-‘aķâdi’n-Nesefiyye. b.y.: Dâru’l-Beyrûtî, 1428/2007.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Muhammed Şâkir. b.y.: y.y., ts.
• Şâtıbî, Ebu İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-Muvâfaķât. 6 Cilt. Dâru İbn ‘Affân, 1417/1997.
• Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim b. Ali. el-Lüma‘ fî uṣûli’l-fıķh. thk. Muhyiddîn Dîb Mutû. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1432/2011.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. Sad. Taha Parlar vd. 9 Cilt. İstanbul: Şura-Çelik, ts.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Te’vil” , Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi 41/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2012,
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. Baḥru’l-Muḥîṭ fî uṣûli’l-fıķh. 6 Cilt. b.y.: y.y., ts.