Some Findings Regarding the Chain of Narrators (Sanad) and Textual Content (Matn) Evaluation of the Reports About the Barking of Hawaab Dogs

Yıl 2021, Cilt: 25 Sayı: 1, 5 - 21, 15.06.2021

Mücahit Yüksel

https://doi.org/10.18505/cuid.851782

Öz

ʻAlī b. Abī Tālib (d. 40/661), who took over the caliphate duty in a troubled environment after the murder of ʻUthmān b. ʻAffān (d. 35/656), first faced with the demands that the murderers of his murdered predecessor be punished. Although Hazrat ʻAlī himself was of the same opinion, he wanted to ensure public order in the city first. However, the Companions of the Prophet (aṣ-ṣaḥābah) like Zubayr b. al-ʻAwwām (d. 36/656) and Ṭalḥa b. ʿUbaydallāh (d. 36/656), who were not convinced about this issue, started an opposition movement under the leadership of ʻĀ’isha bt. Abī Bakr (d. 58/678), who went to Mecca. The attempts of this movement, which got out of control with the participation of Umayyads and ʻAbdallāh b. Saba’ supporters of different intentions, ended with The Battle of the Camel. Before the war took place, Hazrat ʻĀ’isha heard the barking of dogs when the army led by ʻĀ’isha came to Hawaab on the road to Basra. For this reason, she asked where they were. When she heard that this region was Hawaab, she wanted to go back. Because the Hazrat Prophet had said the following before: "Which of you the Haw's dogs will bark for." The following statement is used in the ḥadīth sources in several different variants, generally without specifying a name: "Thereupon, the people with her wanted her to continue her journey, hoping that the Muslims would recover.” At this point, there is a difference between ḥadīth sources and Islamic historical sources. Islamic historical sources state that the people who wanted her to continue her journey were Ṭalḥa b. ʿUbaydallāh, Zubayr b. al-ʻAwwām and ʻAbdallāh b. al-Zubayr (d. 73/692). The following statements are included in another narration reported from Ibn ʻAbbās (d. 68/688) regarding the issue: The Prophet said to his wives: “I wish I knew! Which of you owns the beautiful hairy camel!” She will set out and then Hawaab dogs will bark at her, many people will be killed, right and left. Then she will survive when she is almost dead. A fifth piece of news mentioned within this framework was narrated by Abū Rāfiʻ (d. 40/660). According to this rumor, the Prophet of Allah said to Hazrat ʻAlī: "Something will happen between you and ʻĀ’isha." Hazrat ʻAlī said: "O Prophet of God! Me?" Allah's Prophet said: "Yes." Hazrat ʻAlī said: "Is it me among my friends?" Allah's Prophet said: "Yes." Hazrat ʻAlī said: "Well, did I trouble them?" The Prophet of Allah said: "No," and then added: "If such a thing happens, take her to a safe place." The sixth narration on the subject is a statement made by Ḥudhayfa b. al-Yamān (d. 36/656). Accordingly, Ḥudhayfa said: "Would you believe me if I told you that one of your mothers will set out with a group of Muslims and will fight you?" Those who were there said: "Will this really happen?" Ḥudhayfa said: "Yes". The last narration mentioned in this context is the news of Abū Bakra (d. 52/671). According to this narration: "Abū Bakra said: Immediately after joining the people of Camel in order to fight with them in the days of Camel, Allah helped me with a word I heard from the Prophet. When the news that the Persians appointed the daughter of Kisrā as the ruler reached the Prophet, the Prophet said: ‘The people who entrust their works to women will not find peace’. " In such a situation, it becomes important to analyze the narrations. Because analyzing the reliability of the narrators and the contents of the narrations will help to understand the subject in a healthy way. Although ḥadīth scholars make some different statements about the reliability of the people who narrated the narrations, the view that gains weight is that they are reliable. Likewise, no problem was detected in the contents of the narrations. Some problems draw attention when Islamic historical sources are considered. For, these historians were not as sensitive as ḥadīth scholars regarding the evaluation of the narrations. At this point, two problems draw attention: The transponder understanding adopted in the early stages of historiography. The effort to protect some valued people. Early historians generally adopted the transponder understanding while writing their works. For this reason, some misinformation that was not analyzed began to be passed down from generation to generation. At this point, the science of history should benefit from the methods of ḥadīth and its sound narrations. In addition, the effort to protect a valuable person like Hazrat ʻĀ’isha has brought the understanding of holding the Companions like Ṭalḥa b. ʿUbaydallāh and Zubayr b. al-ʻAwwām responsible for a behavior that is thought to be wrong. However, it should not be ignored that people can make mistakes. Loving Hazrat ʻĀ’isha does not require defending her wrong decision. In addition, this has brought the accusation of other Companions of behavior unbecoming to them.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, The Battle of the Camel, Hawaab Dogs, ʻAlī b. Abī Tālib, ʻĀ’isha bt. Abī Bakr

Hav’eb Köpeklerinin Havlaması Olayıyla İlgili Rivâyetlerin Sened ve Muhteva Değerlendirmesine Dâir Bazı Tespitler

Öz

Osman b. Affân’ın (öl. 35/656) katledilmesinin ardından sıkıntılı bir ortamda hilâfet görevini devralan Ali b. Ebû Talib (öl. 40/661), ilk olarak maktul selefinin katillerinin cezalandırılması talepleriyle karşılaştı. Hz. Ali’nin kendisi de aynı düşüncede olmasına rağmen öncelikle şehirde asayişin sağlanmasını istiyordu. Fakat bu konuda ikna olmayan Zübeyr b. Avvâm (öl. 36/656) ve Talha b. Ubeydullah (öl. 36/656) gibi sahâbîler, Mekke’ye giden Hz. Âişe’nin (öl. 58/678) liderliğinde muhalif hareket başlattılar. Farklı niyetlerdeki Ümeyyeoğullarının ve Abdullah b. Sebe’ taraftarlarının da katılmasıyla birlikte kontrolden çıkan bu hareketin girişimleri Cemel Savaşıyla sonuçlandı. Savaş gerçekleşmeden önce Hz. Âişe liderliğindeki ordu, Basra yolundayken Hav’eb mevkiine geldikleri zaman Hz. Âişe, köpeklerin havlamasını duydu. Bu sebeple bulundukları yerin neresi olduğunu sordu. Bu bölgenin Hav’eb olduğunu duyunca geri dönmek istedi. Çünkü daha öncesinde Hz. Peygamber şöyle demişti: “Hav’eb köpekleri hanginize havlayacak.” Hadis kaynaklarında birkaç farklı varyantta aktarılan rivayetlerde genellikle isim belirtilmeksizin şu ifade geçmektedir: “Bunun üzerine yanındakiler, Müslümanların arasının düzeltilmesi ümidiyle onun yolculuğa devam etmesini istediler.” Bu noktada hadis kaynakları ile İslâm tarihi kaynakları arasında bir farklılık görülmektedir. İslâm tarihi kaynakları, onun yolculuğa devam etmesini isteyen kişilerin Talha b. Ubeydullah, Zübeyr b. Avvâm ve Abdullah b. Zübeyr (öl. 73/692) olduğunu ifade etmektedirler. Konuyla ilgili olarak İbn Abbâs’tan (öl. 68/688) rivayet edilen başka bir tivayette de şu ifadelere yer verilmektedir: Hz. Peygamber hanımlarına şöyle dedi: “Keşke bilsem! Tüylü güzel devenin sahibinin hanginiz olduğunu! Yola çıkacak ve ardından da Hav’eb köpekleri ona havlayacak, sağında solunda çok insan öldürülecek. Sonra o, nerdeyse ölecekken kurtulacak.” Bu çerçevede zikredilen beşinci bir haber ise Ebû Râfiʻ (öl. 40/660) tarafından rivayet edilmiştir. Bu rivayete göre, Resûlullah, Hz. Ali’ye şöyle dedi: “Sen ve Âişe arasında bir şey olacak.” Hz. Ali: ‘Ey Allah’ın Resûlü ben mi?’ dedi. Resûlullah: ‘Evet’ dedi. Hz. Ali: ‘Arkadaşlarım arasından ben mi?’ dedi. Resûlullah: ‘Evet’ dedi. Hz. Ali: ‘Peki onlara sıkıntı mı verdim?’ dedi. Resûlullah: ‘Hayır’ dedi ve ardından da: ‘Böyle bir şey olursa onu güvenli bir yere götür.’ diye ekledi.” Konuyla ilgili altıncı rivayet ise Hüzeyfe b. Yemân (öl. 36/656) tarafından söylenen bir sözdür. Buna göre Huzeyfe b. Yemân şöyle dedi: “Annelerinizden birinin Müslümanlardan bir grupla çıkacağını ve sizinle savaşacağını bildirsem bana inanır mısınız?” Orada bulunanlar: “Gerçekten olacak mı bu?” dediler. Huzeyfe: “Evet” dedi. Bu çerçevede zikredilen son rivayet ise Ebû Bekre’nin (öl. 52/671) haberidir. Bu rivayete göre: “Ebû Bekre dedi ki: ‘Cemel günlerinde onlarla beraber savaşmak amacıyla Cemel ashabına katıldıktan hemen sonra Allah, Hz. Peygamber’den duyduğum bir kelimeyle bana yardım etmiştir. Fârisîlerin, Kisrâ’nın kızını hükümdar olarak atadıkları Hz. Peygamber’e ulaştığında, Hz. Peygamber: ‘İşlerini kadına emanet eden kavim iflah olamayacaktır.’ demiştir.” Böyle bir durumda, rivayetlerin analiz edilmesi önem kazanmaktadır. Zira ravilerin güvenilirliği ve rivayetlerin içeriklerini analiz etmek, konunun sağlıklı bir şekilde anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Hadis âlimleri, rivayetleri aktaran kişilerin güvenilirliği konusunda bazı farklı söylemlerde bulunsalar da ağırlık kazanan görüş, onların güvenilir oldukları şeklindedir. Aynı şekilde rivayetlerin içeriklerinde de bir sorun tespit edilmemiştir. İslâm tarihi kaynakları ele alındığı zaman bazı sorunlar dikkat çekmektedir. Zira bu tarihçiler, rivayetlerin değerlendirilmesi hususunda hadis âlimleri kadar hassas davranmamışlardır. Bu noktada iki sorun dikkat çekmektedir: Tarih yazıcılığının ilk dönemlerinde benimsenen nakilci anlayış. Değer verilen bazı insanları koruma gayreti. İlk dönem tarihçileri, eserlerini yazarken genellikle nakilci anlayışı benimsediler. Bu sebeple analiz yapılmayan bazı yanlış bilgiler, nesilden nesile aktarılmaya başladı. Bu noktada tarih ilminin, hadis ilminin yöntemlerinden ve onun sağlam rivayetlerinden istifade etmesi gerekmektedir. Ayrıca Hz. Âişe gibi değerli bir insanı koruma gayreti, yanlış olduğu düşünülen bir davranıştan, Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvâm gibi sahabîlerin sorumlu tutulması anlayışını getirmiştir. Hâlbuki insanların hata yapabilecekleri hususu göz ardı edilmemelidir. Hz. Âişe’yi sevmek, onun yanlış bir kararını savunmayı gerektirmez. Ayrıca bu, diğer sahâbîleri, onlara yakışmayan bir davranışla itham etmeyi de beraberinde getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Hav'eb Köpekleri, Cemel Savaşı, Ali b. Ebû Talib, Âişe bint Ebî Bekr.

Kaynakça

• Absî, Ebû Bekir b. Ebû Şeybe, Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman b. Havâstî. el-Kitabu’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 9 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hilal b Esed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût vdgr. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Ali el-Kārî, Ebu’l-Hasen Nureddin el-Herevî. el-Masnûʻ fî maʻrifeti’l-hadîsi’l-mevzûʻ (el-Mevzûâtu’s-suğrâ). thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1398.
• Apak, Adem. Anahatlarıyla İslâm tarihi (2) (Hulefâ-i Râşidîn dönemi). İstanbul: Ensar Yayınevi, 3. Basım, 2009.
• Asâmî, Abdülmelik b. Hüseyin b. Abdülmelik. Semtu’n-nücûm el-avâlî fî enbâi’l-evâili ve’t-tevâlî. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvid. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Âşıkkutlu, Emin. “Cerh ve Taʻdîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/394-401. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Âşıkkutlu, Emin. “Mütkın”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/221-222. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aydınlı, Abdullah. “Ebû Râfiʻ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/211. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdülhalik b. Halâd b. Ubeydullah. Müsnedü’l-Bezzâr el-menşûr bi-smi’l- bahri’z-zehhâr. thk. Mahfûzurrahman Zeynullah vd. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1988.
• Cürcânî, Ebû Ahmed b. Adî. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvid. 9 Cilt. Beyrut: el-Kütübü’l-İlmiyye, 1997.
• Çelebi̇, İlyas. “İslam Kaynaklarinda Fi̇ten, Melahi̇m ve Herc İnançlari”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (14 Ocak 2014), 151-196. https://doi.org/10.15370/muifd.60804
• Demi̇rel, Harun Reşit. “Hz. Âişe ve Siyaset (Hadis-Haber ve Tarihî Bilgiler Işığında)”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/3 (01 Haziran 2000), 123-148.
• Ebu’l-Fidâ, İmadüddin İsmail b. Ali b. Mahmud b. Muhammed b. Ömer b. Şahinşah b. Eyyûb. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. 4 Cilt. Mısır: el-Matbaatu’l-Hüseyniyye, ts.
• Efendioğlu, Mehmet. “Münker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/13-14. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Güler, Zekeriya. “Kays b. Ebû Hâzim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/92. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed. el-Müstedrek ale’s-sahihayn. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Halebî, Ali b. İbrahim b. Ahmed. es-Sîretü’l-halebiyye (İnsanu’l-uyûn fî sîreti’l-emîni’l-me’mûn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1427.
• Hamidullah, Muhammed. “Perde arkasından yönetilen Cemel ve Sıffin muharebeleri”. çev. Sıddık Yüksel. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 5 (1990), 269-278.
• Heysemî, Ebu’l-Hasen Nureddin Ali b. Ebû Bekir b. Süleyman. Mecmeu’z-zevâid ve menbeu’l-fevâid. thk. Hüsameddin el-Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1994.
• Heysemî, Ebû’l-Hasen Nureddin Ali b. Ebû Bekir b. Süleyman. Mevâridu’z-zem’ân ila zevâidi İbn Hibbân. thk. Muhammed Abdurrezzâk Hamza. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Himyerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Abdulmunʻim. er-Ravdu’l-miʻtâr fî haberi’l-aktâr. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Müessesetü Nâsır li’s-Sekâfe, 2. Basım, 1980.
• İbn Asem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed. el-Fütûh. thk. Ali Şîrî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Evdâ, 1. Basım, 1991.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî şerhu sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâki vd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1379.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matbaatü Dâiratü’l-Meʻârif en-Nizâmiyye, 1326.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el- Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Divanu’l-mübtede’ ve’l-haber fî tarihi’l-Arab ve’l-Berber ve men âsarahum min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1988.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Hibbân b. Muâz b. Maʻbed. el-İhsân fî takrîbi sahîhi İbni Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kuraşî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Andulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1997.
• İbn Râheveyh, Ebû Ya‘kūb İshâk b. İbrâhîm b. Mahled et-Temîmî el-Hanzalî el-Mervezî. Müsnedü İshâk b. Raheveyh. 5 Cilt. Medine: Mektebetü’l-İman, 1991.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Abdillah b. Ahmed. el-Avâsım mine’l-kavâsım fî tahkîki mevâkıfı’s-sahâbe ba’de vefati’n-Nebî (sav). thk. Muhibbuddin el-Hatîb. Saydâ-Beyrut: el-Mektebetü’l- Asriyye, 2013.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-tarih. thk. Ömer Abdusselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Verdî, Zeyneddin. Tarihu İbni’l-Verdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbnü’s-Sıddîk, Ebü’l-Feyz Ahmed b. Muhammed el-Gumârî. el-Müdâvî li-ıleli’l-câmii’s-sağîr ve şerheyi’l-münâvî. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütbî, 1996.
• Küveytî, Ebû Huzeyfe Nebîl b. Mansûr b. Yaʻkūb b. Sultan el-Besâra. Enîsü’s-sârrî fî tahrîci ve tahkîki’l-ehâdîsilleti zekerehâ’l-Hâfız İbn Hacer el-Askalânî fî fethi’l-bârî. thk. Nebîl b. Mansûr b. Yaʻkūb b. Sultan el-Besâra. 11 Cilt. Beyrut-Lübnan: Müessesetü’s-Semâha-Müessesetü’r-Reyyân, 2005.
• Makdisî, Mutahhir b. Tahir. el-Bed’ü ve’t-tarih. 6 Cilt. Bûr Saîd: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Makrîzî, Ahmed b. Ali b. Abdulkâdir Takiyuddin. İmtâu’l-esmâʻbimâ li’n-Nebiyyi mine’l-ahvâl ve’l-emvâl ve’l- hafede ve’l-metâʻ. thk. Muhammed Abdülhamid en-Nemîsî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Mervezî, Ebû Abdullah Nuaym b. Hammâd b. Muâviye İbnü’l-Hâris el-Huzâî. Kitabu’l-fiten. thk. Semîr Emin ez- Züheyrî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’t-Tevhîd, 1412.
• Mevsılî, Ebû Ya‘lâ Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî. Müsnedü Ebû Yaʻlâ. thk. Hüseyin Selim Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1984.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avad Maʻruf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Nedvî, Seyyid Süleyman el-Hüseynî. Sîretü’s-Seyyide Âişe Ümmü’l-müminin. thk. Muhammed Rahmetullah Hâfız en-Nedvî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2003.
• Pişkin, Ahmet. Cemel ve Sıffin’de gayb haberleri. Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2019.
• Saatî, Ahmed b. Abdurrahman b. Muhammed. el-Fethu’r-rabbânî li-tertîbi müsnedi’l-İmam Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî ve meahû bülûğu’l-emânî min esrâri’l-fethi’r-rabbânî. 24 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, ts.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Dördüncü halife Hz. Ali (Hayatı, şahsiyeti ve dönemi). çev. Şerafettin Şenaslan. İstanbul: Ravza yayınları, 2008.
• Selâvî, Ebü’l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. Halid b. Hammad. el-İstiksâ li-ahbâri’d-düveli’l-Mağribi’l-Aksâ. thk. Caʻfer en-Nâsırî-Muhammed en-Nâsırî. 3 Cilt. Dımaşk-Mağrib: Dâru’l-Kitab-ed-Dâru’l-Beydâ, ts.
• Semʻânî, Ebû Saʻd Abdulkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî el-Mervezî. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî el-Yemânî vdgr. 11 Cilt. Haydarabad: Meclisu Dâirati’l-Meârif el-Usmaniyye, 1962.
• Süheylî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed. er-Ravdu’l-unuf fî şerhi’s-sîreti’n-nebeviyye li-bni Hişâm. thk. Ömer Abdusselam es-Selâmî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2000.
• Şinkıtî, Muhammed el-Hıdır el-Cekenî. Kevserü`l-meâni’d-derârî fî keşfi habaya sahîhi’l-Buhârî. 14 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr. Tarihu’l-ümem ve’l-mülûk. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407.
• Uğur, Mücteba. “Hasen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/374-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Umerî, Ekrem Ziya. Sahih rivayetlere göre dört halife dönemi. çev. Kasım Koç. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2018.
• Vellevî, Ali b. Âdem b. Musa el-İtyûbî. Kurratu ayni’l-muhtac fî şerhi mukaddimeti sahîhi Müslim b. el-Haccâc. 2 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1424.
• Zehebî, Ebu Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kâymâz. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kâymâz. Mîzânu’l-iʻtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1963.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kâymâz. Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût vdgr. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zürkānî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülbâkî b. Yusuf b. Ahmed b. Şihâbuddin b. Muhammed. Şerhu’z- Zürkānî ale’l-mevâhibi’l-ledünniyye bi’l-minehi’l-muhammediyye. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.