An Elaboration on the Problem of the Ordering the Compulsory-Comprehensive Maqāsid

Yıl 2021, Cilt: 25 Sayı: 1, 115 - 137, 15.06.2021

Fatih Çinar

https://doi.org/10.18505/cuid.855800

Cited By: 3

Öz

This article discusses the issue of arrangement /ordering of compulsory-comprehensive maqāsid. In this respect, the main purpose is to help clarify the ordering problem. To accomplish this task, the classical and contemporary studies on this subject were reviewed. Within the scope of this research, it has been determined that the universal principles are generally listed in the order of religion, nafs, mind, generation and property. However, alternative orderings can be found where the nafs is placed at the forefront. The focal point of the ordering problem is emerges from the question of whether Allah's rights/otherworldly maqāsid should be priorities or servants' rights/worldly maqāsid. The conflict between religion, which is an otherworldly value, and other principles played an active role in this classification of maqāsid. Many legal scholars who placed religion in the first place in the classical period did not clearly explained the justification of their arrangement. Also, many of today's researchers also stated that religion should come first. The scholars who put both the religion and the nafs in the center have listed many evidence for their preference. The legal scholars who put religion at the center have pointed the verse " I have not created the jinn and men but they may worship Me" as the basis for their views. Accordingly, the main purpose of the creation of human being is to serve Allah. Because the most important right to be fulfilled is the right of Allah religion should take precedence over other virtues in maqasid. Religion is also the only essential way that leads to eternal happiness. According to the legal scholars who put religion into the center, other maqasid principles are secondary. Correlatively, other principles serve religion. The hadith "The debt to Allah is more worthy of being paid." has been made the basis. Since religion constitutes the essence of the maqāsid, it is also a requirement of reason to make religion essential. According to another reason they stated, the obligation of jihad also ensures that religion is at the center. The obligation of jihad causes lives to be sacrificed to protect the religion. This means that religion is superior to the nafs and other principles. Because jihad, which is the order of religion, is fard. The scholars who maintain that the rights of the servants should take precedence over the right of Allah have cited also a lot of evidence. We come across with their views presented as a weak view in the sources or as an answer to a possible question. There is no clear information about to whom these views belong. Therefore, it is stated that no one introduces the nafs to religion. As a matter of fact, it is stated that it is not correct to qualify these views as an independent view defended by scholars. In other words, the view putting the nafs at the center and the evidence to this preference at this point should be regarded as hypothetical. We are of the view that these claims of contemporary writers need to be proven. The basic reason of the views that puts the nafs in the center is based on the pre-acceptance that maslahahs like the nafs are the right of servants while religion is the right of Allah. The given reasons can be addressed under three main headings: punishments, mitigation of prayers, and concern with non-Muslims. In case where the rights of the servant and Allah unite, the rights of the servant should be preferred. Because, the rights of servants are on hardship, and the rights of Allah are on breadth and mercy. On the contrary to the rights of the servants, postponing or neglecting the right of Allah will not harm Allah. It is clear that if the rights of the servants face postponement, they will suffer serious damage. The fact that killing a man who both abandoned his religion and killed someone unfairly, not for his departure from religion, but for retaliation, that is, the right of a servant, is a concrete example of this. The shortening of the prayer during the journey, the patient’s abandoning standing in prayer and the fasting, and other examples also require the human to be in the center. Today, there are researchers who take the nafs to the center. The existence of religion for humans and society reflects the view of these researchers. Because it is clear that religion will remain dysfunctional where there is no human and society. When these evidences are examined carefully, it can be concluded that the opinion that defends the nafs to be at the center of comprehensive maqāsid is preferable

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Methodology of Fiqh, Comprehensive Maqāsid, Nafs, Order.

Zarûrî Küllî Makâsıdın Tertibi Problemi Üzerine Bir İnceleme

Öz

Bu makalede, zarûrî küllî makâsıdın tertibi meselesi ele alınmıştır. Bu itibarla temel amaç, tertip sorununun açıklığa kavuşturulmasına yardımcı olmaktır. Çalışmada klasik ve muasır eserler gözden geçirilmiştir. Araştırma çerçevesinde tümel esasların, genellikle din, nefis, akıl, nesil ve mal şeklinde sıralandığı tespit dilmiştir. Bununla birlikte dinin yanında nefsin de başta yer aldığı muhtelif sıralamalar yapılmıştır. Tertip sorununun odak noktasını uhrevî makâsıdla; dünyevî makâsıddan hangisinin diğerine takdim edileceği oluşturmaktadır. Uhrevî bir değer olan din ile diğer esasların çatışması makâsıdın tertibinde etkin rol oynamıştır. Görüldüğü kadarıyla klasik dönemde dini ilk sıraya yerleştiren birçok fakih, tertibinin gerekçesini açıkça belirtmemiştir. Günümüz araştırmacılarının pek çoğu da dinin ilk sırada gelmesi gerektiğini ifade etmiştir. Hem dini hem de nefsi merkeze alan âlimler birçok delil sıralamıştır. Dini merkeze alan fakihler “Cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” âyetini görüşlerine dayanak kılmıştır. Buna göre kulların temel yaratılış amacı Allah’a kulluktur. Dolayısıyla din, diğer değerlerden önce gelmelidir. Çünkü yerine getirilmesi gereken en önemli hak, Allah hakkıdır. Din ayrıca sonsuz mutluluğa ulaştıran tek esastır. Dini merkeze alan fakihlere göre diğer esaslar talidir. Bu sebeple diğer esaslar dine hizmet etmektedir. “Allah’a olan borç, ödenmeye daha lâyıktır.” hadisi de dayanak kılınmıştır. Makâsıdın özünü din oluşturduğundan dinin asıl olması aklın da gereğidir. Onların zikrettiği bir diğer gerekçeye göre cihadın farz kılınması da dinin merkezde olmasını sağlamaktadır. Cihadın farz kılınmış olması dini korumak için canların feda edilmesine neden olmaktadır. Bu da dinin, nefis ve diğer esaslardan üstün olduğu anlamına gelir. Çünkü dinin emri olan cihad farzdır. Kul haklarının, Allah hakkından önce gelmesi gerektiğini savunan âlimler de birçok delil zikretmiştir. Onların görüşlerine kaynaklarda zayıf bir görüş veya muhtemel bir sorunun cevabı olarak rastlamaktadır. Bu nedenle bu âlimlerin kimler olduğu konusunda açık bir bilgi bulunmamaktadır. Bundan ötürü nefsi, dine takdim eden kimse bulunmadığı ifade edilmektedir. Nitekim bu görüşlerin âlimler tarafından savunulan bağımsız bir görüş olarak nitelenmesinin doğru olmadığı belirtilir. Bir diğer ifadeyle nefsi merkeze alan görüş ve bu noktada aktarılan deliller farazî sayılmalıdır. Çağdaş yazarların bu iddialarının ispata muhtaç olduğu kanaatindeyiz. Nefsi merkeze alan görüşün temel gerekçesi nefis gibi maslahatların kul hakkı; dinin, Allah hakkı olması ön kabulüne dayanır. Bu bağlamda zikredilen gerekçeler, cezalar, ibadetlerin hafifletilmesi ve Müslüman olmayanlarla alaka şeklinde üç temel başlık altında birleştirilebilir. Kul ve Allah haklarının birleşmesi halinde kul haklarının tercih edilmesi gerekir. Zira kul hakları darlık, Allah hakkı ise genişlik ve rahmet üzerinedir. Kul haklarının aksine Allah hakkının ertelenmesi veya ihmal edilmesi Allah Teâlâ’ya herhangi bir zarar vermez. Kul haklarının ertelemeyle karşı karşıya kalması halinde ise ciddi zarar göreceği açıktır. Hem dinden çıkan hem de birini haksız yere kasten öldüren adamın, dinden çıkma sebebiyle değil de kısas, yani kul hakkı gereği öldürülmesi bunun somut örneğidir. Yolculukta namazın kısaltılması, hastanın namazda ayakta durmayı, orucu terk etmesi ve diğer örnekler de insanın merkezde olmasını gerekli kılmaktadır. Günümüzde nefsi merkeze alan araştırmacılar bulunmaktadır. Dinin, insan ve toplum için var olması bu araştırmacıların görüşünü yansıtmaktadır. Çünkü insan ve toplumun olmadığı bir yerde dinin işlevsiz kalacağı açıktır. Bu deliller dikkatlice incelendiğinde nefsin, küllî maksadların merkezinde yer almasını savunanların görüşünün tercihe şayan olduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh Usûlü, Küllî Makâsıd, Nefis, Tertip.

Kaynakça

• Abdulhâlık, Abdurrahman. el-Makâsıdu’l-âmme li’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Kuveyt: Mektebetü’l-Sahveti’l-İslâmiyye, 1985.
• Ahmet, Yaman (ed.). Makâsıd ve İctihad. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Âlim, Yusuf Hâmid. el-Makâsıdu’l-âmme li’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Herndon: el-Mahedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 2. Basım, 1994.
• Âmidî, Seyfeddin. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 4 Cilt. Dımaşk-Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1406.
• Atiyye, Cemâleddin. Nahvu tefʿîli makâsıdı’ş-şerîʿa. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2001.
• Bardakoğlu, Ali. İslâm Işığında Müslümanlığımızla Yüzleşme. Ankara: Kuramer Yayınları, 2017.
• Bedevî, Yûsuf Ahmed. Makâsıdu’ş-şerî‘a ʿinde İbn Teymiyye. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2000.
• Berdisi, Muhammed Zekeriya. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dâru’s-Sakâfe, ts.
• Boynukalın, Ertuğrul. İslam Hukukunda Gaye Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdu’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Bûtî, Ramadân. Davâbitu’l-maslaha fî’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Cüveynî, Ebu’l-Meʻâlî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Maslahat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/79-94. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Duman, Soner. “İmam Gazzali’nin Maslahat Düşüncesine Katkıları”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 18 (2011), 9-32.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as. es-Sünen. thk. Şu‘ayb el-Arnaût vd. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn. Teysîru’t-Tahrîr. Mekke: Dâru’l-Bâz, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Erdoğan, Mehmet. “Makâsıd-ı Şeri’a Bağlamında Sünnet ve Hadisin Anlaşılması”. Kutlu Doğum Sempozyumu, 391-406.
• Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ‘ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Câbir Feyyaz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1992.
• Fâsî, Allâl Muhammed. Makasıdu’ş-şerîati’l-İslâmiyye ve mekârimuhâ. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ min ʻilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Şifâü’l-galîl fî beyâni’ş-şebeh ve’l-muhîl ve mesâlikü’t-taʿlîl. Bağdad: Matbaatu’l-İrşad, 1971.
• Haçkalı, Abdurrahman. “İlgili Literatür Çerçevesinde Makâsıd İctihadının Tarihî Seyri”. Makâsıd ve İctihad. ed. Ahmet Yaman. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Haçkalı, Abdurrahman. “İslâm Hukuk Metodolojisinde Gayeci Yaklaşım: Gazâlî’nin İçtihat Anlayısında Maslahatın İşlevselliği”. İslâmî Araştırmalar 13/3-4 (2000), 451-466.
• Haçkalı, Abdurrahman. “İslâm Hukuk Metodolojisinde Maslahat Tanımları ve Bunların Analizi”. İslâmî Araştırmalar 13/1 (2000), 47-62.
• Haçkalı, Abdurrahman. İslâm Hukuk Tarihinde Gayeci İçtihat Metodunun Gelişimi. İstanbul: Etüt Yayınları, 2004.
• Haçkalı, Abdurrahman. Şatibî’de Makâsıd ve Fıkıh Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Hallâf, Abdulvahhab. Masâdıru’t-teşriîʿ’l-İslâmî fîmâ lâ nassa fîh. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 6. Basım, 1993.
• Hallâf, Abdulvehhâb. İlmu usûli’l-fıkh. b.y.: Mektebetü’d-daʿveti’l-İslâmiyye, ts.
• Hasenî, İsmâîl. Nazariyyetü’l-makâsıd ʿinde’l-İmâm Muhammed et-Tâhir b. Âşûr. Herndon: el-Mahedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 1995.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Makâsıdü’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 2011.
• İbn Hırzullah, Abdulkadir. Davâbitu itibâri’l-makâsıd fî mehalli’l-ictihâd ve eseriha’l-fıkhî. Riyad: Mektebetü’r- Rüşd, 2008.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Muhammed. Miftâhu dâri’s-saʿâde. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Muhammed. Zâdu’l-me‘âd fî hedyi hayri’l-‘ibâd. thk. Şuayb el-Arnaût- Abdulkâdir el-Arnavut. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1994.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn. Ravzatu’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1998.
• İbn Rebîa, Abdulaziz. İlmu makâsıdı’ş-Şâriʻ. Riyâd: Mektebetü’l-Melik Fehdü’l-Vatanî, 2002.
• İbn Zugaybe, İzzeddin. el-Makâsıdu’l-âmme li’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’s-Safva, 1996.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr. Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî ‘ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• İsfahânî, Ebu’s-Senâ. Beyânu’l-Muhatasar şerhu Muhtasarı İbni’l-Hâcib. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1986.
• İsnevî, Cemâleddin. Nihâyetü’s-sûl şerhu Minhâci’l-vusûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Kâdirî, Abdullah. el-İslâm ve darûrâti’l-hayâ. Cidde: Dâru’l-Müctemaʿ, 3. Basım, 2001.
• Karadâvî, Yusuf. Dirâse fî fıkhi makâsıdi’ş-şerîʿa. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 3. Basım, 2008.
• Karadâvî, Yusuf. el-İctihâd fi’ş-şerîʻati’l-İslâmiyye maʻa nazarâti tahlîliyye fî’l-ictihâdi’l-muʻasır. Kuveyt: Dâru’l- Kalem, 1996.
• Karâfî, Ebu’l-Abbas. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl. Mısır: Şirketü’t-Tıbâʻati’l-Fenniyyeti’l-Müttehide, 1973.
• Muhammed Bekri, İsmail Habib. Makâsıdü’ş-şerîati’l-İslâmiyye te’sîlen ve tefʻîlen. Mekke: Râbıtatu’l-Âlemi’l- İslâmî, 1427.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin. Sahîhu Müslim. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
• Neccâr, Abdulmecid. Makâsıdu’ş-şerîʿa bi-ebʿâdin cedîd. Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 2008.
• Nemle, Abdulkerim. el-Mühezzeb fî ʿilmi usûli’l-fıkhi’l-mukâran. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Pekcan, Ali. İslâm Hukukunda Gaye Problemi. İstanbul: Ek Kitap, 2012.
• Pekcan, Ali. Makâsıd Teorisine Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Raysûnî, Ahmed. el-Fikru’l-makâsıdî kavâiduhu ve fevâiduh. b.y.: el-Matbaatu’n-Necâh el-Cedîdeh, 1999.
• Raysûnî, Ahmed. Nazariyyetü’l-makâsıd ʿinde’l-İmâmi’ş-Şâtıbî. Herndon: el-Mahedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 4. Basım, 1995.
• Sübkî, Tâceddîn. Cemʿu’l-cevâmiʿ fî ʿilmi usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Sübkî, Tâceddîn. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Şaban, Zekiyyüddin. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanîfiyye, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshak. el-İʿtisâm. 2 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshak. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde Al-i Selman. 6 Cilt. Kahire: Dâru İbni Affân, 1997.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: ed-Dâru’l-Câmi‘iyye, ts.
• Şener, Abdulkadir. İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, İstihsan ve İstıslah. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1974.
• Şener, Abdülkadir. “İslâm Hukukunda Maslahat ve Mefsedet Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/ (1970), 105-108.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ‘ilmi’l-usûl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1999.
• Telkenaroğlu, Rahmi M. “Makâsıd İctihadına Dayanan Külli Kaideler”. Usûl: İslam Araştırmaları 10 (2008), 37-76.
• Tirmizî, Ebû İsa. Sünenü’t-Tirmizî. Şirketü Mektebeti ve Matba‘ati Mustafâ el-Bâbî, 1962.
• Tûfî, Necmeddin. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1998.
• Türkan, Mustafa. “Makâsıdü’ş-Şerîa ile İlgili Eserlerde Zarûriyyâtın Tertibi Sorunu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (2018), 439-459.
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• Yaran, Rahmi. “Cüveynî Öncesi Makasıd/Maslahat Söylemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (2005), 93-123.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Maksadi Yorum”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 8 (2006), 41-78.
• Yılmaz, Fetullah. İslam Hukukunda Vesail-Makasıd İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Yılmaz, Ömer. Makasıd Düşüncesinin Ortaya Çıkışı ve İlk Kaynaklar. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Yûbî, Muhammed Sad. Makâsıdu’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye ve alâkatuhâ bi’l-edilleti’ş-şerʿiyye. Riyad: Dâru’l-Behce, 1998.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed. Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1992.
• Zeydan, Abdulkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Kahire: Müessesetü Kurtuba, ts.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut-Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır-Dâru’l-Fikr, 1999.
• Zuhaylî, Vehbe. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.