Dildeki Anlam Genişlemelerinin Bazı Kur’ânî Kavramların Anlaşılmasına Etkisi: Mustaz‘af Kelimesi Örneği

Yıl 2021, Cilt: 25 Sayı: 1, 495 - 516, 15.06.2021

İshak Doğan , Ali Öge

https://doi.org/10.18505/cuid.864987

Cited By: 1

Öz

Yapısı gereği dil, zamanın ve olayların farklılaşmasıyla değişime açık bir özelliktedir. İnsanlar arası iletişimde büyük bir öneme sahip olan dilin, medeniyetlerini Kur’ân’a göre şekillendiren müslümanlar için önemi ise çok daha ayrıcalıklıdır. Çünkü bu vasatta söz konusu olan dil, sadece beşerî ilişkileri tamamlayan bir öge değil, vahiy aracılığıyla insanlarla iletişim kuran, yüce yaratıcıya ait ilâhi özellikte din dilidir. Toplumsal bir olgu olarak değerlendirilen dilin, anlam genişlemesi, anlam daralması veya anlam bozulmalarıyla sürekli olarak değişime açık olması normaldir. İnsan zihninin gelişimiyle orantılı olarak dilin de değişimi mümkündür. Ancak söz konusu olan ‘din dili’ ise, o dinin safiyetini koruması için içerdiği kavramların herhangi bir anlam genişlemesi ya da tahrife uğramaması, taşıdığı evrensel mesajlar açısından son derece önemlidir. Kur’ân kelimelerinde meydana gelecek değişimin onun yorumlanmasına dolayısıyla dinî yaşantıya etki edeceği de muhakkaktır. Vahyin sabit ve değişmez, zamanın ve anlayışın değişken olduğu bir âlemde bizim için önemli olan, Kur’ân’ı anlama çabamızda kavramlara verilen ilk ve aslî mana ile ne kadar uyum içerisinde olduğumuzdur. Bu makalede, vahyin nüzulüyle birlikte günümüze dek hemen hemen tüm müfessirlerin anlamı üzerinde ittifak ettiği mustaz‘af kavramının özellikle son yüzyılda uğradığı siyasî anlam genişlemesi tahlil edilmiştir. Kur’ân’da dört âyette geçen ve hadislerde çok az yer alan mustaz‘af kavramı, temel olarak inancını yaşamak için hicret etme imkânı bulamayan, inkârcılar ve zalimler tarafından zulme uğrayan, ibadet hakkı elinden alınan kesimleri temsil eder. Temelde ‘zayıf bırakılan, küçümsenen ve ezilen’ anlamını taşıyan mustaz‘af kavramı, İslam ile birlikte dinî bir muhteva kazanmış ve bunu korumuştur. Kavram, günümüze kadar Sünnî dünyada dar anlamda kullanılmış ve herhangi bir anlam gelişmesine uğramazken, Şiî dünyada kendisine geniş bir yer bulmuş ve yeni anlam genişlemelerine uğramıştır. Şiîler, Hulefa-i Raşidîn döneminden sonra siyasî iktidarlar tarafından gördükleri muamele karşısında kendilerini mağdur kabul edip mustaz‘af olarak isimlendirmiş ve buradan bir mağduriyet edebiyatı çıkarmışlardır. Şiî âlimlerin kimi zaman küfür ve şirke düşmeyen, kimi zaman da Şiîlik mezhebine tabi olmadığı halde Allah’a ve Rasûlü’ne inanan kimseler için kullandığı bu kavram, modern dönem sonrasında dünya siyasetinin değişimiyle birlikte yeni anlam genişlemelerine müsait hâle getirilmiştir. 19. yüzyılda komünizmin ‘sosyal adalet’ ve ‘eşitlik’ söylemleri tüm dünyayı etkilediği kadar İslam dünyasını da etkilemiştir. İslam dünyasında ‘sol’ merkezli birçok siyasî parti kurulmasının yanı sıra çağdaş Müslüman düşünürler de bundan etkilenmiş, bir süre sonra İslamî birçok değer sol tandanslı değerlendirilmeye başlanmıştır. Özellikle 1979’daki İran İslam Devriminin öncesinde proleterya ve burjuva çatışması, müstekbir ve mustaz‘af olarak değerlendirilmiş, ihmâl edilen kitlelerin bu yeni söylemle İslam’a kazandırılacağı umulmuştur. Emperyalist ve kapitalist bir karakter taşıyan, üçüncü dünya ülkelerinin zenginliklerine göz diken ve onlara karşı her tür kötülüğü yapanlar müstekbir; zayıf bırakılan, sömürülen, kaynakları ellerinden alınanlar ise mustaz‘af kabul edilmiştir. Yine Müslümanların iradelerine aykırı şekilde iktidara gelen diktatörler müstekbir, halk kitleleri ise mustaz‘af olarak değerlendirilmiştir. Tarihi ya da dinî bir metni herhangi bir ideoloji üzerinden okumak mümkündür. Ancak burada göz ardı edilmemesi gereken gerçek, Kur’ân’daki her kelime ve kavramın indiği vasatta ve kültürde taşıdığı anlamın kaybedilmesi durumunda, zaman içerisinde din dilinin ve dolayısıyla dine ait tüm değerlerin buharlaşıp yok olacağıdır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, Mustaz‘af, Anlam Genişlemesi, Hicret, Semantik.

The Effect of Language Extensions on Understanding Some Qurʾānic Concepts: The Example of the Word Mustad‘af

Öz

Due to its structure, language is open to change with the differentiation of time and events. The importance of language, which has a great importance in interpersonal communication, is much more privileged for Muslims who shape their civilizations according to the Qur’ān. Because the language in question in this medium is not only an element that completes human relations, but also the language of religion with divine characteristics, which communicates with people through revelation and belongs to the supreme creator. It is normal for a language, which is considered to be a social phenomenon, to be constantly open to change due to meaning expansion, meaning narrowing or meaning distortions. It is possible to change the language in proportion to the development of the human mind. However, if the “language of religion” is in question, it is extremely important in terms of the universal messages it carries that the concepts it contains should not be expanded or distorted in order to preserve the purity of that religion. It is certain that the change that will occur in the words of the Qur’ān will affect its interpretation and thus religious life. In a realm where revelation is fixed and unchangeable, time and understanding are variable, what matters to us is how much we are in harmony with the first and essential meaning given to the concepts in our effort to understand the Qur’ān. In this article, with the revelation of the revelation, the expansion of the concept of mustad‘af to gain new political meanings, a case which almost all commentators have agreed on until today, has been analyzed, especially in the last century. The concept of mustad‘af, which is mentioned in four verses in the Qur’ān and is rarely included in the hadiths, basically represents the people who have not had the opportunity to migrate to live their faith, who were persecuted by deniers and oppressors and whose right to worship was taken away. The concept of mustad‘af, which basically means “weak, belittled and oppressed”, gained a religious content with Islam and preserved it. While the concept has been used in a narrow sense in the Sunni world until today and did not develop any meaning, it found a wide place in the Shiite world and underwent new meaning expansions. After the period of Hulefa-i Raşidîn, the Shiites accepted themselves as victims of the treatment they received by the political powers and named themselves as mustad‘af, and they produced a literature of victimization from there. This concept, which is used by Shiite scholars for people who sometimes do not fall into blasphemy and shirk, and sometimes believe in Allah and His Messenger, although they are not subject to the sect of shia, has been made available for new meanings with the change of world politics after the modern period. In the 19th century, the “social justice” and “equality” discourses of communism affected the Islamic world as well as the whole world. In addition to the establishment of many “left”-centered political parties in the Islamic world, contemporary Muslim thinkers were also influenced by this, and after a while many Islamic values started to be considered as left-wing. Especially before the Iranian Islamic Revolution in 1979, the proletariat and bourgeois conflict was evaluated as an affiliate and mustad‘af, and it was hoped that the neglected masses would be converted to Islam with this new discourse. Those who have an imperialist and capitalist character, covet the wealth of third world countries and do all kinds of evil against them. Those who were left weak, exploited and stripped of their resources were regarded as mustad‘af. Again, the dictators who came to power against the will of the Muslims were evaluated as mustaqbir and the masses of the people as mustad‘af. It is possible to read a historical or religious text through any ideology. However, the fact that should not be ignored here is that if every word and concept in the Qur’ān loses its meaning in the medium and culture in which it descended, the language of religion and therefore all values belonging to religion will evaporate over time.

Anahtar Kelimeler

Qurʾān, Tafsīr, Mustad‘af, Meaning Expansion, Hijrah, Semantics.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnavûd. 45 Cilt. Müessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Aksan, Doğan. Anlambilim. Ankara: Engin Yayınevi, 2006.
• Akyüz, Vecdi. Kur’ân’da Siyasî Kavramlar. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1998.
• Altuntaş, Abdurrahman. “Kur’ân-ı Kerim’de Mustaz‘af Kavramı”. Turkish Studies 11/5 (2016) DOI: 10.7827/TurkishStudies.9543
• Amanat, Abbas. Apocalytic Islam and Shi’ism. London: Tauris, 2009.
• Arjomand, Said A. The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran. New York: Oxford University Press, 1988.
• Arslan, Abdurrahman. “İslam’dan, Sol Bir İslam Kadar Liberal Bir İslam Türetmek de Mümkün Değildir”. Umran (Nisan 2010), 41-49.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2010.
• Ayyâşî, Ebu’n-Nadr Muhammed el-. Tefsiru’l-Ayyâşî. 2 Cilt. Tahran: el-Mektebetu’l-İlmiyyeti’l-İslamiyye, ts.
• Beğâvî, Ebû Muhammed Hüseyin el-. Meâlimu’t-tenzîl fî tefsiri’l-Kur’ân. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. 8 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
• Beheştî, Hüseyin. Kur’ân’da Mustaz‘af. çev. Serdar İslam. İstanbul: Objektif Yayınları, 1992.
• Belazûrî, Ahmed b. Yahya Cabir el-. Ensabu’l-eşraf. thk. Süheyl Zekar vd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Belazûrî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya el-. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Mektebetu’l-Hilal, 1988.
• Beyhâkî, Ahmed b. Huseyn el-. es-Sünenu’l-kübra. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. 3. Basım. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Beyhâkî, Ahmed b. Huseyn el-. Şuabu’l-iman. 14 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 1423/2003.
• Bilgin, Muhittin. Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı Yayıncılık, 2006.
• Black, Antony. İslam Düşüncesi Tarihi. çev. Sevda-Hamit Çalışkan. Ankara: Dost Kitabevi, 2010.
• Brachet, Auguste. Dictionnaire Etymologique de la Langue Française. Paris: Bibliotheque Deducation, ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail el-. Sahihu’l-Buhârî. 9 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Canbulat, Mehmet. ‘Mustaz‘af’. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
• Cesur, Ertuğrul. “Ali Şeriati (1933-77): Allahperest-Sosyalist”. İslamiyat 5/2 (2002), 69-91.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fi târîhi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm. 10 Cilt. 3. Basım. Bağdat: yy., 1413/1993.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd el-. es-Sıhah tâcu’l-luğa ve sıhahu’l-arabiyye. thk. Ahmed Abdulğafur Attâr. 6 cilt. 4. Basım. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Demant, Robert Peter. Islam vs. Islamism, The Dilemma of the Muslim World. London: Praeger, 2006.
• Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-. Ğaribu’l-hadîs. thk. Abdullah el-Cebûrî. 3 Cilt. Bağdat: Matbaatu’l-Ânî, 1397.
• Ebû Hayyan, Muhammed b. Yusuf el-. Bahru’l-muhît. thk. Sıdkı Muhammed Cemil. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1420.
• Ebû Zeyd, Nasr Hamid. “İslamî Sol”. çev. M. Hayri Kırbaşoğlu-Ömer Özsoy. İslamiyat, 5/2 (2002), 21-37.
• Ezdî, Mukatil b. Süleyman b. Beşîr el-. Tefsir-u Mukatil b. Süleymanb thk. Abdullah Mahmud Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed el-. Tehzîbu’l-luğa. thk. Muhammed İvad Mur’ib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t- Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Fîrûzâbâbdî, Mecduddin Ebû Tâhir el-. el-Kâmûsu’l-muhît. 8. Basım, Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1426/2005.
• Güler, İlhami. “Hasan Hanefî ve ‘İslami Sol’. İslamiyat 5/2 (2002), 155-158.
• Gündoğan, Ünal. “Geçmişten Bugüne İran İslam Devrimi: Genel Değerlendirme”. Ortadoğu/Analiz 3/29 (Mayıs 2011), 93-99.
• Gürel, Burak. ‘İslamcılık’. Siyaset Bilimi. Atılgan, Gökhan & Aytekin, Attila (ed.). 3. Basım, İstanbul: Yordam Kitap, 2013.
• Halhallı, Bekir. “Humeyni Dönemi İran Dış Politikası”. Birey ve Toplum 4/8 (Güz 2014), 75-96.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahman el-Ferâhîdî. Kitabu’l-ayn. 8 Cilt. thk. Mehdî el-Mahzûmî & İbrahim es-Samerrâî. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Hasan Hanefî, ed-Dîn ve’s-sevra fi Mısr 8 (1952-1981), Kahire: Mektebetu Madbûlî, ts.
• Hillî, Ebû Abdillâh İdris el-. Kitâbu’s-serâîr. 2 Cilt. 2. Basım. B.y.: Müessesetu’n-Neşri’l-İslamî, 1410.
• Hunter, Shireen Tahmaaseb. Reformist Voices of Islam. New York: Routledge, 2009.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Dini ve Ahlakî Kavramlar. çev. Selahattin Ayaz. 2. basım. İstanbul: Pınar Yayınları, 1984.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. Huseyn. Tarih-u Dımeşk. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1422.
• İbn Bâbeveyh, Şeyh Saduk Ebû Cafer. Meâni’l-ahbâr, thk. Ali Ekber el-Ğıfarî. Kum: Müessesetu’n-Neşri’l-İslamî, 1379.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed el-Ezdî. Cemheratu’l-luğa. thk. Remzi Münir Ba’lbekî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed er-Râzî. Tefsiru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. 13. Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetu Nizar Mustafa, 1419.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyin Ahmed b. Zekeriyya, Mu’cemu mekâyisi’l-luğa. thk. Abdusselam Muhammed Harun. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hişâm, Abdulmelik b. Eyyûb el-Himyerî. es-Sîretu’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sakkâ vd., 2 Cilt. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bânî, 1375/1955.
• İbn İshak, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yesâr. Sîretu İbn İshak. thk. Süheyl Zekkar. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398/1978.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsiru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Muhammed Huseyn Şemsuddin. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim el-İfrikî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbnu’l-Esîr, Mecduddîn b. Muhammed el-Cezerî. en-Nihâye fî ğaribi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tahir Ahmed ez-Zâvî & Mahmud Muhammed et-Tanahî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-İlmiyye, 1399/1979.
• İbnü’l-Cevzî, Cemaluddîn Ebi’l-Ferec. Nüzhetu’l-e’yuni’n-nevâzir fi ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Abdulkerim Kazım. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1404/1984.
• İbnü’l-Cevzî, Cemaluddin Ebi’l-Ferec. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-Arabî, 1422.
• İsfehanî, Ebü’l-Kasım Rağıb el-. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan ed-Davudî. Beyrut: Dâru’l- Kalem, 1412.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’ân’ı Anlamada Semantik Yöntem”. Hikmet Yurdu 6/6 (2013), 105-178.
• Karaağaç, Günay. Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 2013.
• Kepel, Gilles. Cihad: İslamcılığın Yükselişi ve Gerilemesi. çev. Haldun Bayrı. 2. Basım, İstanbul: Doğan Kitap, 2001.
• Kılıç, Yeşim Tükel. “Wilhelm von Humboldt’ta Ulusal Kimlik ve Dil Sorunsalı: Yabancılığın İçinden Bütün’e Ulaşma Çabası”. İstanbul Üniversitesi Alman Dili ve Edebiyatı Dergisi 21 (2009), 41-57.
• Kılınçlı, Sami. Mekkî Surelerde Mümin Kimliğinin Oluşumu ve Gayrimüslimlerle İlişkileri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Koç, Nurettin. Açıklamalı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Yayınları, 1999.
• Kuleynî, Ebû Cafer Muhammed b. Ya’kub el-. Usûlu’l-kâfi. 7 Cilt. Beyrut: Menşûratu’l-Fecr, 2007.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Hayrettin Karaman - Mustafa Çağrıcı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kurt, Mehmet. Din, Şiddet ve Aidiyet: Türkiye’de Hizbullah Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2014.
• Kurtûbî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiu li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Hişam Semîr el-Buhârî. 20 cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Matürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed el-. Te’vilâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdi Bâslûm, 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. Seyyid b. Abdilmaksud b. Abdurrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mavsılî, Ebû Ya’lâ Ahmed b. Ali el-. Müsnedu Ebî Ya’lâ. thk. Huseyn Selim Esed. 13 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn, 1404/1984.
• Mekkî b. Ebî Talib, Ebû Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrih. thk. eş- Şâhid el-Buşeyhî. 13 Cilt. B.y.: Câmiatu’ş-Şârika, 2008.
• Meşûhî, Ziyad Âbid el-. el-İstid’af ve ahkâmuhu fi’l-fıkhi’l-İslamî. Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyya, 1433/2012.
• Mukātil b. Süleyman, Ebü’l-Hasen b. Beşîr. Tefsir-u Mukātil. thk. Abdullah Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, 1423/2002.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccac. el-Câmiu’s-sahih. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Özdemir, Metin. “Anlam Kaymasına Uğrayan Kur’ânî Bir Kavram: Fâsık”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (1998), 499-519.
• Pâlûvî, Abdulhamid, Zübdetü’l-irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2020.
• Porzig, Walter. Dil Denen Mucize I-II. çev. Vural Ülkü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin er-. Mefâtîhu’l-ğayb. 3. Basım, 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Sa’lebî, Ebû İshâk Muhammed b. İbrâhîm es-. el-Keşf ve’l-beyân an tefsiri’l-Kur’ân. thk. İmam Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 1422/2002.
• Sav, Bahattin. “Anlam Değişmeleri Üzerine Artzamanlı Bir İnceleme”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 23/1 (2003), 147-166.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys b. İbrahim es-. Bahru’l-ulûm. thk. Mahmud Mutrıcî. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• Süleym b. Kays, Ebû Sadık el-Hilalî. Kitabu Süleym b. Kays el-Hilalî. thk. Muhammed Bakır el-Enzarî. Kum: Neşru’l-Hâdi, 1420.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Şeriatî, Ali. İslam Bilim. çev. Faruk Alptekin. İstanbul: Bilge Adam, 2006.
• Şeriatî, Ali. İslam Ekonomisi. çev. Kenan Çamurcu. İstanbul: Dünya Yayınları, 1994.
• Şeriatî, Ali. Kapitalizm. çev. Yakup Arslan. İstanbul: Dünya Yayınları, 1994.
• Şeriatî, Ali. Yarının Tarihine Bakış. çev. Heyet. 2. Basım, İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1996.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî eş-. Neylü’l-evṭâr. thk. İsamuddin ed-Dâbitî. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1413/1993.
• Tabatabâî, Muhammed Hüseyin et-. el-Mîzân fi tefsiri’l-Kur’ân. çev. Vahdettin İnce. 13 Cilt. İstanbul: Kevser Yayınları, 2000.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb et-. el-Mu’cemu’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdulmecid es-Selefî. 2. Basım, 25 cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1415/1994.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu’l-beyân an te’vil-i âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. 26 Cilt. Beyrut: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Târîḫu’r-rusûl ve’l-mülûk. 11 Cilt. 2. basım, Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1387/1967.
• Tabersî, Ebû Ali Fazl b. Hasan et-. Mecmeu’l-beyân fî tefsiri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ulûm, 1326/2005.
• Taheri, Amir. Hizbullah: Kutsal Terörün İçyüzü. çev. Hikmet Bila. İstanbul: Sel Yayınevi, 1990.
• TDK. Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük. 2 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
• Uveyşe, Mustafa. Mefhûmu’l-istikbâr ve’l-istid’âf fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1435/2014.
• Vahidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed el-. el-Vasîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. thk. Şeyh Âdil Ahmed Abdilmevcûd vd. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Vakıdî, Muhammed b. Ömer el-. el-Meğazi. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-A’lemî, 1409/1989.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed ez-. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. B.y.: Dâru’l-Hidâye, 1971.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Carullah ez-. el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’t-te’vîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. 3. Basım, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Carullah ez-. Esâsu’l-belâğâ. thk. Muhammed Basil Uyûn es-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.