Fıkhın Kelâma Tercihi: İmam Ebû Hanîfe ve İmam Şâfiî Örneği

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 1, 76 - 89, 15.06.2023

İhsan Akay

https://doi.org/10.18505/cuid.1228733

Öz

İslâm düşünce ve ilim tarihinde ayrı bir ehemmiyete sahip kelâm ve fıkıh ilimleri, teşekkül süreçlerinde diğer ilimlerle olan etkileşimleriyle ve dinî tefekkürün tekâmülüne dair katkılarıyla öne çıkmışlardır. Literatürde fıkhın lisanî, şer‘î, aklî ve amelî cihetini temsil eden alan usûl-i fıkıh ve fürû-ı fıkıh, akideye dair kısım ise usûlü’d-dîn veya fıkhu’l-ekber şeklindeki kavramlarla yaygınlık kazanmıştır. Bu iki disiplin özelinde İmam Ebû Hanîfe ve İmam Şâfiî’nin içtihadları, fetvaları ve düşüncelerinin ifrat ve tefrit girdabında istisnasız her asırda güncelliğini sürdürmüş olmaları dikkatimizi çekmiştir. Nitekim bu imamların kelâmla ilgilendikleri halde ona karşı mesafeli durdukları yönünde bazı nakillere yer verilmiştir. Meşhur öğrencileri de onların kendilerine bu manada tavsiyelerde bulunduklarını dile getirmişlerdir. Binaenaleyh bu çalışma, mezkûr hususların arka planını irdelemek amacıyla hazırlanmıştır. Bu amaca matuf olmak üzere konunun ana mihverinde iki imamın fıkıh ilmini tercih etme sebepleri genel bir kritiğe tâbi tutulmuştur. Neticede dönemin itikadî gelişmeleri karşısında her iki imamın da benzer endişeleri taşıdıkları ve fikirlerinin örtüştükleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Kelâm, İtikadî-Amelî Mezhepler, Ebû Hanîfe, Şâfiî.

Preference of Jurisprudence to Kalam: Example of Imam Abū Ḥanīfa and Imam Shāfiʿī

Öz

The sciences of kalam and fiqh, which have a special importance in the history of Islamic thought and science, became prominent with their interactions with other sciences in their formation processes and their contributions to the evolution of religious thought. In the literature, the field representing the linguistic, religious, mental and practical aspects of fiqh has become widespread with the concepts of usūl-i fiqh and fürū-i fiqh, and the part about creed as usūlü'd-dīn or fiqhu'l-akbar. It has drawn our attention that Imam Abū Ḥanīfa and Imam Shāfiʿī's ijtihads, fatwas and thoughts have remained up to date in every century without exception in the vortex of overdoing and understatement in these two disciplines. However, there are some narrations stating that although these imams were interested in kalam, they kept a distance from it. Their, famous students also indicated that they gave them advice in this sense. Therefore, this study has been prepared in order to examine the background of the aforementioned issues. For this purpose, the reasons why two imams preferred the science of fiqh in the main axis of the subject were subjected to a general criticism. Consequently, it has been seen that both imams had similar concerns and their ideas have been overlapping in the face of the creed developments of the period.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Kalam, Religious-Actional Sects, Abū Ḥanīfa, Shāfiʿī.

Kaynakça

• Âlburî, Muhammed b. el-Huseyn. Menâkıbu’l-İmâmu’ş-Şâfiî. thk. Cemal Azven. Beyrut: Dâru’l-Eseriyye, 1430/2009.
• Aybakan, Bilal. “İmam Şâfiî: Hayatı, İlmî Kişiliği ve Yaşadığı Dönem”. Panel program adı: İmam Şâfiî Paneli, İstanbul, 2018.
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/223-233. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed. Şerhu vasiyyeti’l-İmâmi’l-Aʿzam. ‘Ammân: Dâru’l-Feth, 1430/2009.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir. Usûlu’d-dîn. İstanbul: Matbatu’d-Devle, 1346/1928.
• Bağdâdî, Ahmed b. Alî el-Hatîb. el-Fark beyne’l-firak ve beyânu’l-fırkati’n-nâciye. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedide, 2. Basım, 1417/1977.
• Bağdâdî, Ahmed b. Alî el-Hatîb. Târîhu Bağdâd. thk. Mustafa Abdulkadir ’Atâ. 24 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1417/1997.
• Bardakoğlu, Ali. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 143-145. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Beyhâkî, Muhammed b. el-Hüseyn. Târîhu Beyhak. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Dımaşk: Dâru İkra, 2004.
• Bezzâzî, Muhammed b. Şihâb. Menâkibu’l-İmâmi’l-A‘zam Ebî Hanîfe. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Arabî, 1401/1981.
• Buhârî, Alâuddîn Abdulazîz. Keşfu’l-esrâr fî şerhi usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1433/2012.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. Halku ef‘ali’l-‘ibâd. thk. Abdurrahman Umeyre. Riyâd: Dâru’l-Ma‘arif, ts.
• Cundî, Abdulhalîm. el-İmâm eş-Şâfiî: Nâsiru’s-sünne ve vâdiu’l-usûl. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, 1982.
• Cüveynî, Abdulmelik b. Abdillâh. Nihâyetu’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdulazîm ed-Dîb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1428/2007.
• Çeker, Huzeyfe. “Ebû Hanîfe Menâkıblarının Yazma Nüshaları”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 1/1 (Haziran 2018), 269-300. https://doi.org/10.5281/zenodo.3475078.
• Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği”. IV. Uluslararası Şeyh Şa‘bân-ı Velî Sempozyumu - Hanefîlik-Mâturîdîlik-. ed. Cengiz Çuhadar vd. 643-658. Kastamonu: K.Ü. Matbaası, 2017.
• Dîbû, İbrahim Ahmed ed-. “Mevkifu İmam Şâfiî min ilmi’l-kelâm ve menheci’l-mutekellimîn”. Mecelletu’t-tecdîd Malezya 15/29 (2011), 51-79.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. el-Fıkhü’l-ekber. el-İmârâtu’l-‘Arabiyye: Mektebetu’l-Furkân, 1419/1999.
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit. el-Vasiyye. thk. Muammed b Abdulhay ‘Uveyne. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1418/1997.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târîhu’l-cedel. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed. İmâm Ebû Hanîfe hayâtuhu ve asruhu-ârâuhu ve fıkhuh. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed. İmam Şâfiî hayâtuhu ve asruhu-ârâuhu ve fıkhuh. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed. Târîhu’l-mezâhibi’l-islâmiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. el-İktisâd fî’l-i‘tikâd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424/2004.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Kahire: Dâru’d-Deyyân li’t-Turâs, 1407/1987.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İlcâmu’l-‘avâm ‘an ilmi’l-kelâm. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1439/2017.
• Güleç, Hüseyin. “Mutezili Âlim Müslim b. Halid ez-Zencî -İmam Şafii’nin İlk Hocası”. Şarkiyat 13/3 (Aralık 2021), 1268-1284. https://doi.org/10.26791/sarkiat.996616.
• Hasan, Hasan İbrahim. Târîhu’l-İslâmî: es-siyâsî ve’d-dînî ve’s-seḳâfî ve’l-ictimâʿî. Beyrut: Dâru’l-Celîl, 1416/1996.
• Herevî, Abdullah b. Muhammed. Zemmu’l-kelâm ve ehlih. thk. Abdurrahman Abdulazîz eş-Şebel. 5 Cilt. Medine: Mektebetu’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1418/1998.
• İbn Kesîr, İsmâîl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1408/1988.
• ‘İclî, Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih. Târîhu’s-sikât. Mekke: Dâru’l-Bâz, 1405/1984.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ahmed b. Abdilcebbâr. Fazlu’l-i‘tizâl ve tabakâtu’l-Mu‘tezile. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 1439/2018.
• Kurt, Hasan. “Sistematik Kelam Açısından İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin Akaid Risalelerinde İman Esasları”. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (Haziran 2011), 99-125.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenetu’t-tekâsîm fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetu Medbûlî, 1411/1991.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed. Menâkibu’l-İmâmi’l-A‘zam Ebî Hanîfe. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, 1401/1981.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Muessesutu’r-Risâle, 1400/1980.
• Nemerî, Yûsuf b. Abdillâh b. Abdilberr. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm. thk. Ebu’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1414/1994.
• Nemerî, Yûsuf b. Abdillâh b. Abdilberr. el-İntikâ fî fezâʾili’s-selâseti’l-eʾimmeti’l-fukahâ Mâlik, Ebî Hanîfe ve’ş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. el-Mecmû‘ şerhu’l-muhezzeb. 20 Cilt. Beyrut: Dârul’l-Fikr, ts.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Kurucu Kök Metin Fıkhü’l-ekber’in Otantikliği Sorunu ve Osmanlı Ulemasının Katkısı I”. Kader 20/1 (Haziran 2022), 281-304. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1074905.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. İ‘tikâdu firaki’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. Beyrut: el-Mektebetu’l-Nahza el-Mısriyye, 1356/1938.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Menâkibu’l-İmâmi’ş-Şâfiî. thk. Ahmed el-Hicâzî es-Sekâ. Kahire: Mektebetu Kulliyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Saymerî, Alî b. Muhammed. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. Beyrut: ‘Alemu’l-Kutub, 2. Basım, 1405/1985.
• Selamâsî, Ebû Zekeriyya Yahyâ. Menâzilu’l-eimmeti’l-erba‘a Ebî Hanîfe ve Mâlik ve’ş-Şâfiî ve Ahmed. thk. Mahmud b. Abdurrahman Kadh. Riyâd: Mektebetu’l-Melik el-Fehd, 1422/2002.
• Subkî, Tâcuddîn Abdulvehhâb. Tabakâtu’ş-şâfiʿiyyeti’l-kubrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Beyrut: Hicr, 2. Basım, 1413/1993.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Umm (Cimâ‘u’l-ilm). thk. Rıf‘ât Fevzî Abdulmattalib. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1432/2011.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’t-Turâs, 1426/2005.
• Şehristânî, Abdulkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ-Ali Hasan Fa‘ûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1314/1995.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-saʿâde ve miṣbâhu’s-siyâde fî mevzûʿâti’l-ʿulûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1405/1985.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/138-143. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yiğit, Metin. “Hermeneutik Yöntem ve Usûl-i Fıkhın Kat’î ve Zannî Diyalektiği”. 125-186. Erzurum: Bahar Matbaası, 2001.
• Yiğit, Metin. İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed. Siyeru aʿlâmi’n-nubelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.