The Land Judgeships In The Lıght Of Ottoman Sources

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 1, 209 - 220, 15.06.2023

Nevzat Erkan

https://doi.org/10.18505/cuid.1242625

Öz

In the 16th century Ottoman judicial system, there is a type of kadi which is mentioned as a land judge in both Rumelia and Anatolian provinces. The territorial judgeship, which is subject to different evaluations in terms of its nature, has been handled as a mobile kadi in charge of inspection by Ottoman historians since İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Recently, some legal historians have put forward the idea that the land judge is a local judge. For this reason, first of all, current discussions in the literature are discussed. It is focused on when and how the term land kadı was used in Ottoman records. Based on the documents, the different characteristics of these kadis were examined. Evaluation was made about the duties and responsibilities of the edicts sent from the center and it was determined how much this issue overlaps with the duty of the district/town kadis. It has been examined within the framework of archive records, fatwa books, kadi registries and the laws issued in the relevant periods over a period of about two centuries. As a result of the examinations made, it was concluded that the term land judge is not an independent kadi, but rather the kadi of the place where the events took place.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Archive, Judiciary Organization, Qadi Institution, Land Judgeship.

Osmanlı Kaynakları Işığında Toprak Kadılığı

Öz

16. yüzyıl Osmanlı adlî sistemi içinde gerek Rumeli gerekse Anadolu eyaletlerinde toprak kadısı olarak zikredilen bir kadılık türü bulunmaktadır. Mahiyeti itibariyle farklı değerlendirmelere konu olan toprak kadılığı, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’dan itibaren Osmanlı tarihçileri tarafından teftişle görevli seyyar kadılık olarak ele alınmıştır. Son zamanlarda bazı hukuk tarihçileri toprak kadılığının mahalli bir kadılık olduğu fikrini ortaya atmışlardır. Bu sebeple öncelikle literatürdeki mevcut tartışmalar ele alınmıştır. Osmanlı kayıtlarında toprak kadısı tabirinin ne zaman ve nasıl kullanıldığı hususu üzerinde durulmuştur. Belgelerden hareketle bu kadıların ne gibi farklı özelliklerinin olduğu incelenmiştir. Merkezden gönderilen fermanların ihtiva ettiği görev ve sorumlulukları hakkında değerlendirme yapılıp bu meselenin kaza/belde kadılarının göreviyle ne kadar örtüştüğünün görüldüğü tespit edilmiştir. Yaklaşık iki yüzyıllık bir dönemde arşiv kayıtları, fetva kitapları, kadı sicilleri ve ilgili dönemlerde düzenlenmiş kanunnameler çerçevesinde irdelenmiştir. Yapılan incelemeler sonucunda toprak kadılığı teriminin müstakil bir kadılığı değil, hadiselerin cereyan ettiği mahallin kadısı olduğu soncuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Arşiv, Yargı Teşkilatı, Kadılık Müessesesi, Toprak Kadılığı.

Kaynakça

• 6 Numaralı Mühimme Defteri: 972/1564-1565: Özet, Transkripsiyon ve İndeks. haz. Hacı Osman YILDIRIM vd. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1995. https://www.devletarsivleri.gov.tr
• 7 Numaralı Mühimme Defteri: (975-976/1567-1569): Özet, Transkripsiyon ve İndeks. haz. Hacı Osman YILDIRIM vd. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1999. https://www.devletarsivleri.gov.tr
• Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası: Celali İsyanları. İstanbul: Cem Yayınevi, 1995.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri: Kanunî Sultân Süleyman Devri Kanunnâmeleri: I. Kısım Merkezî ve Umumî Kanunnâmeler. İstanbul: Fey Vakfı, 1992.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri: Kanunî Sultan Süleyman Devri Kanunnâmeleri II. Kısım Kanunî Devri Eyalet Kanunnâmeleri (II). İstanbul: Fey Vakfı, 1993.
• Akman, Mehmet vd., İstanbul Kadı Sicilleri Balat Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (h. 970-971/m. 1563). İstanbul: İSAM Yayınları, 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Alan, Ercan. Kadıasker Ruznamçelerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kadılık Müessesesi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Aslanapa, Oktay. “17. Yüzyılda Türk Halı Sanatının Gelişmesi”. Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi X/28 (1999), 23-26.
• Atar, Fahrettin. “Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/66-69. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Aydın, M. Akif. “Osmanlıda Hukuk”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: IRCICA, 1994.
• Beyazıt, Yasemin. Kadıasker Atama Ruznamçelerinden “Çivizade Mehmed Efendi Ruznamçesi”. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Beyazıt, Yasemin. Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Bilgin, Arif-Fatih Bozkurt. “Bir Malî Gelir Kaynağı Olarak Vârissiz Ölenlerin Terekeleri ve Beytülmâl Mukataaları”. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20 (Şubat 2010), 1-31.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emîrî Sultan III. Ahmed [AE.SAMD.III]. No. 71; No. 203. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No.5, Hüküm No. 262, 370, 1339, 1538, 1568, 1570, 1590, 1591;
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 10, Hüküm No. 473. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 14, Hüküm No. 693https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 15, Hüküm No. 940, 1439. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 16, Hüküm No. 463. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 22, Hüküm No. 374. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 27, Hüküm No. 736. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 36, Hüküm No. 563. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 46, Hüküm No. 569. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No.53, Hüküm No. 158. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 55, Hüküm No. 255, 376. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 61, Hüküm No. 305. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 64, Hüküm No. 267. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 75, Hüküm No. 661. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 85, Hüküm No. 198. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No.87, Hüküm No. 34. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 115, Hüküm No. 2678. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNS.MHM.d]. No. 118, Hüküm No. 1141; No.1767. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Adliye [C..ADL.]. No. 50/2979. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Kamil Kepeci [KK]. No. 63; No. 348. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maliyeden Müdevver Defterler [MAD.d.]. No. 8485. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv [TS.MA.e]. No. 438/63. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Doğan, Kadir Caner. “Osmanlı Devleti Klasik Çağında Kadılık Kurumu ve Fonksiyonlar”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD) 6/4 (2019), 34-40.
• Ebussuud b. Muhammed el-İmadi (öl. 982/1574), Fetavâ-yı Ebu’s-Suud, İsmihan Sultan No. 223.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Devleti’nde Mahkemeler ve Kadılık Müessesesi Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi III/5 (2005), 417-439.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü (Klasik Devir)”. Belleten 65/244 (2001), 959-1005. DOI: 10.37879/belleten.2001.959
• Erdoğru, M. Akif. “Beyşehir ve Seydişehir Kazalarından Kıbrıs Adasına Sürülmüş Aileler”. Tarih İncelemeleri Dergisi 11 (1996), 9-66.
• Göger, Veysel. Osmanlı Seferlerinde Ordu Çevre Halk (1300-1774). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2020.
• Gündüz, Tufan. “Konar Göçer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/161-163. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Gür, A. Refik. Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadılık Müessesesi; Ek: A. Refik Gür ve Kanunların Anayasaya Uygunluğu. haz. M. Nihat Aryol. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Halaçoğlu, Yusuf. XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• İbn Sad (öl. 230/845). Kitâbü't-Tabakati'l-Kebir. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2001/1421.
• İpşirli, Mehmet. “Kazasker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/140-143. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• İstanbul Kadı Sicilleri Havass-ı Refia Sicilleri [HŞS]. İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi, No. 16, No. 118.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H. 999-1000/M. 1590-1591), haz. Rıfat Günalan vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Kılıç, Yılmaz. 1 ve 11 Numaralı Sivas Ahkâm Defterlerindeki Tımar Sistemi ile İlgili Hükümlerin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksel Lisans Tezi, 2019.
• Koç, Yunus-Murat Tuğlacı. “Klasik Dönem Osmanlı Ceza Hukukunda Yargılama ve Toplumsal Yapı”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları = Journal of Turkish Legal Studies 2 (2006), 1-24.
• Kuru, Levent. Kazasker Ruznamçelerine Göre 18. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Maverdi [Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib]. Edebü’l-Kadi, thk. Muhyi Hilâl Serhan. Bağdad: Dâru İhyai't-Türasi'l-İslâmî, 1391/1971.
• Muhammed b. Yûsuf el-Kindî (öl. 350/961) [Ebû Ömer Muhammed b. Yusuf el-]. el-Vülat ve kitâbü'l-Kudat. ed. Rhuvon Guest. Beyrut: Matbaatü'l-Abai'l-Yesuiyyin, 1908-1912.
• Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı. İstanbul: Kronik Kitap, 2017.
• Ortaylı, İlber. “Kadı: Osmanlı Devleti’nde Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/69-73. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Osmanoğlu, Selçuk. 92 Numaralı Mühimme defteri (Özet ve Transkripsiyon): h. 1067-1069/m. 1656-1658. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. III Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Tarama Sözlüğü [XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla]; O–T. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1971.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1965.
• Ünal, Mehmet Ali. “Osmanlı Devleti’nde Merkezî Otorite ve Taşra Teşkilâtı”. Yeni Türkiye XXII/83 (2016), 407-420.
• Veki‘ (306/918) [Ebû Bekr Muhammed b. Halef b. Hayyan ed-Dabbi]. Ahbârü'l-kudat. Beyrut: el-Mektebetü'l-Asriyye.
• Yazıcı, Muhammed. “Şam Vilâyeti Mehâyif Teftişi (H. 956/M. 1549)”. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi XVII/26 (2019), 447-472.