İbn Rüşd’de Bilginin Mahiyeti, Oluşumu ve Heyûlânî Akıl

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 2, 443 - 458, 15.12.2023

Fevzi Yiğit

https://doi.org/10.18505/cuid.1322421

Öz

İbn Rüşd epistemolojisinde bilgi, kendisi olması açısından tümeldir ancak bilinen açısından her zaman tekildir. İbn Rüşd makullerin oluşması için kendi cinsinden başka makullere veya aynanın görüntü verebilmesi için parlatılması örneğinde olduğu gibi bir faaliyete, hatta “kumûn” düşüncesine sahip olanların kullandığı anlamda bir kuvveye ihtiyaç olmadığını düşünür. Yine o, cismanî mevcutların cisimlerinden ayrık akledilir sûretlerinin olmadığını zira aksi durumda herkesin her şeyi bilmesi gerekeceğini dile getirir. Farklı mertebe ve dereceleri olmakla birlikte mutlak heyûlânî sûretlerin varlıkları bizzat değişime tâbi olur ve konularının çoğalmasıyla bizzat çoğalırlar.
Bilginin temelde duyu, hayal ve akıl olmak üzere üç vasıtası vardır. Hayvanlardaki duyum ve algılama sûretlerinden farklı olarak insan, nesnelerin dış görünüşü yanında onlara has mana ve ayrımları da algılar. Hayvanlarda olduğu gibi insanlarda duyunun işi nefse aracılık etmektir. Duyumsama bir yönüyle soyut ve ruhsal bir eylem iken diğer yönüyle maddî ve somuttur.
İbn Rüşd’e göre nefiste bedene bağlı olarak tahayyül gücü oluşur. Her ne kadar duyuma konu olanları idrak etse de hayal gücü duyu gücünden ayrıdır. Bu yüzden duyumun azaldığı uyku gibi durumlarda hayal gücü artar. Hayal gücü duyu algılarını koruduğu gibi onları karşılaştırır, kıyas eder, terkip ve tahlil yapar. Onu akıl gücünden farklılaştıran unsur tek tek nesneler üzerinde işlem yapmasıdır.
İbn Rüşd, âlemin hâdis bilgisini Tanrı’nın kadim bilgisine bağlamayı doğru bulmaz. Çünkü bu, âlemin yokluğu ve varlığı durumlarında Tanrı’nın bilgisinde farklılaşma olduğu anlamına gelir. Ayrıca insanın tikellere dair bilgisi malul ve değişken iken Tanrı’nın bilgisi tikellerin varlık nedenidir ve aynı zamanda değişmezdir. Nihayetinde insanın, Tanrı’nın bilgisinin nasıllığını idrak etmesi mümkün görünmemektedir.
İbn Rüşd’ün bilginin oluşumu bağlamında, akıl teorisinde öne çıkan şey heyûlânî akıldır. O, her insan bireyinde bulunmakla birlikte çoğalmayan ezelî, soyut ve ilâhî bir cevherdir. İbn Rüşd, heyûlânî ve faal akıl arasında ayrım yapılması gerektiği hususunda Afrodisli İskender ile mutabık iken heyûlânî aklın yok olması noktasında ise ondan ayrılır. O, fiil halindeki aklın ebedi olup olmadığı konusunda Themistius’tan farklı düşünür. İbn Rüşd’e göre akıl ne salt bir istidat ne de ayrık bir cevherdir. Şöyle ki, eğer heyûlânî akıl bilfiil bir şey olsaydı diğer şeyleri idrak edemezdi. Yine akıl mutlak anlamda tek olsaydı herkes aynı şeyleri bilirdi. Keza akıl, mutlak anlamda çok olsaydı akıllar arasında birlik ve irtibat kurulamazdı. Eğer akıl salt kabul edici bir yetenek olsaydı yokluğu algılayamazdı.
İbn Rüşd’e göre fail/faal akıl, sûret veren veya felekleri yöneten ayrık bir akıl değil heyûlânî aklın sûreti ve gayesidir. Bu aklın kuvve halindeki kavramları maddelerinden soyutlayarak bilfiil hale getirmek ve bunları kabul etmek şeklinde iki gücü vardır.
Hâsılı İbn Rüşd’ün bilginin imkânı ve gerçekliği hakkında cevher merkezli bir felsefe yaptığı ve Aristotelesçi çizgiden taviz vermese de yeni açılımlar yapmak zorunda kaldığı söylenebilir. Buna göre o, paradoksal bir biçimde vazedilen aklın hem bilfiil/soyut hem de bilkuvve/maddî oluşunu, orijinal bir nefis teorisiyle -heyûlânî akılla- açıklamaya çalışır. Bu yüzden o, apriori bilgiler kadar duyu ve hayal gücüne önem verir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Felsefesi, İbn Rüşd, Bilgi, Heyûlânî Akıl, Hayal

The Nature, Formation and Material Reason of Knowledge in Averroes

Öz

In Averroes’s epistemology, knowledge is universal, but it is always singular in terms of the known. Averroes believes that there is no need for an activity, even in the sense that used by those who have the idea of "kumūn" rational forms being formed by other rational forms of the same kind, or for a power such as in the example of polishing a mirror to reflect an image. Similarly, he argues that there are no discrete abstract forms of existing things because otherwise, everyone would have to know everything. Although there are different degrees and levels, the existence of absolute metaphysical forms is subject to change and increases with the multiplication of their subjects.
There are three means of knowledge: sensation, imagination, and intellect. Unlike the sensation and perception modes in animals, humans perceive the outer appearance of objects as well as their unique meanings and distinctions. Like animals, the function of sensation in humans is to mediate the self. While perception is abstract and spiritual in one sense, it is material and concrete in another.
Averroes does not find it correct to link the knowledge of the contingents of the world to the eternal knowledge of God. Beacuse this implies that there is a difference in God's knowledge between the state of the world's existence and non-existence. In addition, human knowledge about contingents is deficient and changeable, whereas God's knowledge is the cause of the existence of contingents and is unchanging. Ultimately, it does not seem possible for humans to comprehend the nature of God's knowledge.
It is agreed with Alexander of Aphrodisias that there should be a distinction between the active and imaginative intellects, but he differs from him in the point that the imaginative intellect disappears. According to Averroes, the active intellect in action is eternal, unlike Themistius’ view. According to Averroes, the intellect is neither a pure potentiality nor a distinct substance. That is to say, if the imaginative intellect were an actual thing, it could not perceive other things. If the intellect were absolute, everyone would know the same things. Similarly, if the intellect were absolute plurality, there would be no unity and connection between intellects. If the intellect were merely an accepting capacity, it could not perceive absence. According to Averroes, the active intellect is not a distinct intellect that gives form or governs the spheres, but rather the form and purpose of the imaginative intellect. There are two powers of this intellect: to abstract the concepts in their potential state from their matter and to make them actual and accepting them.
In conclusion, it can be said that Averroes made a substance-centered philosophy regarding the possibility and reality of knowledge, and while he did not deviate from the Aristotelian line, he had to make new openings. Paradoxically, he tries to explain both the actual/abstract and potential/material aspects of the intellect that are postulated by introducing an original soul theory with the imaginative intellect. Therefore, he places importance on both a priori knowledge and sensation and imagination.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Averroes, Knowledge, Material Reason, Imagination.

Kaynakça

• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 2014.
• Aristoteles. Ruh Üzerine (De Anima). çev. Ömer Aygün-Yasin Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2018.
• Arkan, Atilla. İbn Rüşd Psikolojisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2015.
• Az, Mehmet Ata. Akılların Birliği -İbn Rüşd ve Thomas Aquinas’ta-. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Bravo, Işıl Bayar. “İbn Rüşd’ün Epistemolojisi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 18 (2008), 151-160.
• Cevizci, Ahmet. Bilgi Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Cihan, Ahmet Kamil. “İbn Rüşd’de Bilginin Kaynağı”. İbn Rüşd. ed. Ahmet Hulusi Köker. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1994.
• Davidson, Herbert. Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd’de Akıl Kozmoloji, Faal Akıl ve İnsan Aklına Dair Teorileri. çev. Erkan Kurt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020.
• Dönmez, Süleyman. “İbn Rüşd’de Hayulânî Aklın Birliği 13. Yüzyıl Latin İbn Rüşdçülüğü Çerçevesinde Bir Yanlış Anlamanın Düzeltilmesi”. Diyanet İlmî Dergi 48/3 (2012), 169-194.
• Fahri, Macid. İbn Rüşd (Feylesufu Kurtuba). Beyrut: Darü’l-Maşrek, 2. Basım, 1982.
• Irâkî, Âtıf. en-Nüzatü’l-akliyyeti fi felsefeti İbn Rüşd. Kahire: Dârü’l-Meârif, 4. Basım, 1984.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Faslu’l-makal (Din Felsefe İlişkisi). thk. Abdulvahid el-Asri. çev. Serkan Çetin. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. el-Keşf an menahici’l-edille fi ‘aka’idil- mille. thk. Muhammed Abid Câbiri. Beyrut: Merkezu Dirasetu’l-Vahdeti’l-Murebbiyye, 1998.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Telhîsu Kitâbi’n-Nefs. thk. Alfed Ivry. Kahire: el-Meclisü’l-A'la li’s-Sekâfe, 1994.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Kitâbü’n-Nefs Psikoloji Şerhi. çev. Atilla Arkan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Metafizik Büyük Şerhi. çev. Muhittin Macit. 3 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• İbn Rüşd. Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Metafizik Şerhi -Telhis Ma Ba’de’t-Tabia-. çev. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Risâletü’n-nefs. thk. Cirâr Cihamî. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1994.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. eş-Şerhü’l-kebîr li-Kitâbi’n-Nefs li-Aristo. çev. İbrahim el-Garbî. Tunus: Beytü’l-Hikme, 1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Telhîsu’l-Burhân. thk. Abdurrahmân Bedevî. Kuveyt: El-Meclisu’l-Arabî, 1984.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Telhisu Kitabi’l-Kıyâs. thk. Mahmut Kasım. Kahire: Merkezu Tahkiki’t-Türas, 1983.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Telhisu Kitabi’l-Makûlât (Kategoriler Kitabı’nın Orta Şerhi). çev. Salih Yalın. Ankara: Elis Yayınları, 2017.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi. Tutarsızlığın Tutarsızlığı. çev. Muharrem Hilmi Özev. İstanbul: Karbon Kitaplar, 2020.
• Kaya, Hacı. “İbn Rüşd Felsefesinde Bilimsel Yöntem”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4 (2003), 13-34.
• Renan, Ernest. İbn Rüşd ve İbn Rüşdçülük Tarihsel Deneme. çev. Ayşe Meral vd.. İstanbul: elBaraka Yayınları, 2021.
• Leaman, Oliver. İbn Rüşd ve Felsefesi. çev. Elif Özdem. İstanbul: Runik Kitap, 2022.
• Sarıoğlu, Hüseyin. İbn Rüşd Felsefesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2003.