An Evaluatıon On Metaphorıcal Defınıtıons Of Mu’tazılah Methodologısts

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 1, 180 - 201, 15.06.2024

Yasin Akan

https://doi.org/10.18505/cuid.1412988

Öz

Some concepts discussed in the field of religion have been the subjects of more than one discipline; and these concepts have been studied from different perspectives in each discipline. Literal meaning and metaphor, which have an important place in understanding the religious rules (religious nas), are such concepts. Although literal meaning and metaphor seem to be solely linguistic concepts, they have substantially become the subjects of many religious disciplines. Jurisprudence methodology is one of the basic religious disciplines that intensively use these concepts. Although there was no definition of metaphor in the early language sources, it has been generally accepted as "the use of words other than the meaning given in the language". Imam Shafii (d. 204/820), the author of the first work of Islamic jurisprudence methodology that has survived to the present day, and Jâhız (d. 255/869), Abu Ali al-Jubbâî (d. 303/916) and Abu Hâshim al-Jubbâî (d. . 321/933) also used metaphor without defining the concept while basing their views. Two definitions about metaphor were narrated from Abu Abdullah al-Basrî (d. 369/979-80), one of the kalam methodologists, and who first made a definition of metaphor. Although the definitions made by Abu Abdullah had a significant impact on the definitions of later jurisprudence methodologists, his close methodology scholar followers did not accept these definitions. While Jessâs (d. 370/981) and Bâqillânî (d. 403/1013), made a simple definition that does not include intellectual considerations, Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī (d. 436/1044), one of the Mu'tazila methodologists, developed a complex definition that includes theological considerations regarding metaphor. In his definition, Abū l-Ḥusayn first pointed out that the type of address is one of the basic determining factors in order to reveal that the word is used in a metaphorical sense. In his definition, Abū l-Ḥusayn, secondly, pointed out that the metaphoric meaning of the word, as well as its literal meaning, is made within the linguistic rules. In addition, although Abū l-Ḥusayn did not express it clearly in his definition, in his evaluations within the framework of the subject, he emphasized that the presumption is one of the main determining factors in order to reveal that the word is used in a metaphorical sense. According to him, only if there is a presumption that prevents the use of the word in its literal sense, is the word taken to have a figurative meaning. In this study, which is about the metaphor definitions of Mu'tazila methodologists, first of all, the metaphor definitions put forward by linguists and jurisprudence methodology scholars other than Mu'tazila in the first five centuries were examined. Then, the metaphoric definitions of Mu'tazila methodologists were evaluated. Among the metaphorical definitions of Mu'tazila scholars, the definition of Abu'l-Husayn al-Basrî, which takes into account the intellectual considerations of the school, was closely examined. Since the definition of Qâdî Abd al-Jabbar, one of the Mu'tazila thinkers, reflecting his understanding of metaphor has not survived to the present day, his views were also examined while examining Ebu'l-Husayn's definition. Thus, it was revealed that Ebu'l-Husayn's definition of metaphor, which contains intense theological considerations in the field of jurisprudence, is basically based on Qadi Abd al-Jabbar. Finally, in our study, the effect of the definition of metaphor conveyed by Abu'l-Husayn on the methodologists of other schools was also revealed. It was stated that this definition was accepted by Fakhr al-dîn al-Râzî (d. 606/1210), one of the methodologists in question, and Râzî's views within the framework of this definition were discussed on the intellectual basis of Mu‘tazila.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Mu’tazilah, Metaphor, Context, Assumption.

Muՙtezilî Usûlcülerin Mecaz Tanımları Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Dini sahada tartışılan bazı kavramlar birden fazla disipline konu olmuş ve bu kavramlar her disiplinde farklı açılardan ele alınmıştır. Dinî nasların anlaşılmasında önemli yeri olan hakikat ve mecaz bu tür kavramlardandır. Hakikat ve mecaz salt dilbilimsel kavramlar gibi görünseler de birçok dini disipline önemli ölçüde konu olmuşlardır. Fıkıh usûlü, bu kavramları yoğun bir şekilde konu edinen temel dini disiplinlerden biridir. İlk dönem dil kaynaklarında mecaza dair bir tanım yapılmamışsa da ana hatlarıyla “lafzın dilde vazedildiği anlam dışında kullanılması” mecaz kabul edilmiştir. Günümüze ulaşan ilk fıkıh usulü eserinin müellifi İmam Şâfiî (öl. 204/820) ve Mu‘tezilî öncülerden Câhiz (öl. 255/869), Ebû Ali el-Cübbâî (öl. 303/916) ve Ebû Hâşim el-Cübbâî (öl. 321/933) de görüşlerini temellendirirken kavram tanımı yapmadan mecazı kullanmışlardır. Kelamcı usûlcülerden ilk defa mecaz tanımı yapan Ebû Abdullah el-Basrî’den (öl. 369/979-80) iki farklı tanım nakledilmiştir. Ebû Abdullah’ın yaptığı bu tanımlar ana hatlarıyla sonraki asırlarda yaşayan usûlcülerin tanımları üzerinde etkili olmuşsa da yakın takipçileri tarafından kabul görmemiştir. Cessâs (öl. 370/981) ve Bâkıllânî (öl. 403/1013) düşünsel mülahazalar içermeyen sade bir tanım yaparken Mu‘tezilî usûlcülerden Ebü’l-Hüseyin el-Basrî (öl. 436/1044) mecaza dair kelâmî mülahazalar içeren komplike bir tanım geliştirmiştir. Ebü’l-Hüseyin, yaptığı tanımda lafzın mecazi anlamda kullanıldığını ortaya koymak için ilk olarak hitabın türünün temel belirleyici unsurlardan biri olduğuna dikkat çekmiştir. Ebü’l-Hüseyin yaptığı tanımda ikinci olarak lafzın hakiki anlamı gibi mecazi anlamının da bir vazՙ ile olduğuna işaret etmiştir. Ayrıca yaptığı tanımda açık şekilde ifade etmese de konu çerçevesinde yaptı değerlendirmelerde lafzın mecazi anlamda kullanıldığını ortaya koymak için karinenin temel belirleyici unsurlardan biri olduğunu vurgulamıştır. Ona göre lafız, ancak hakiki anlamda kullanılmasına engel bir karinenin olması durumunda mecazi anlama hamledilir. Mu‘tezilî usûlcülerin mecaz tanımlarını konu edinen bu çalışmada öncelikle İlk beş asırda dilcilerin ve Mu‘tezile dışındaki fıkıh usûlcülerinin ortaya koydukları mecaz tanımları incelenmiştir. Daha sonra Mu‘tezilî usûlcülerin mecaz tanımları değerlendirilmiştir. Mu‘tezilî âlimlerin mecaz tanımları içerisinde ekolün düşünsel mülahazalarını dikkate alan Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin tanımı yakından incelenmiştir. Mu‘tezilî düşünürlerden Kādî Abdülcebbâr’ın mecaz anlayışını yansıtan tanımı günümüze ulaşmadığı için Ebül-Hüseyin’in tanımı incelenirken Kādî Abdülcebbâr’ın görüşleri de irdelenmiştir. Böylece Ebül-Hüseyin’e ait fıkıh usulü sahasında yoğun kelâmî mülahazalar ihtiva eden mecaz tanımının temelde Kādî Abdülcebbâr’a dayandığı ortaya konulmuştur. Çalışmamızda son olarak Ebül-Hüseyin’den nakledilen mecaz tanımının diğer ekollere mensup usûlcüler üzerindeki etkisi de ortaya konulmuştur. Bu tanımın söz konusu usûlcülerden Fahreddin er-Râzî (öl. 606/1210) tarafından kabul gördüğü belirtilmiş ve Râzî’nin bu tanım çerçevesindeki görüşleri Mu‘tezile’nin düşünsel zemininde tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Mu‘tezile, Mecaz, Bağlam, Karine.

Kaynakça

• Akan, Yasin. Kādî Abdülcebbâr’ın Fıkıh Usulü Yaklaşımında Şer’î Hitabın Anlaşılması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Akdemi̇r, Hikmet. “Kur’ân-ı Kerîm’de Mecazın Varlığı Problemi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (15 Haziran 1998), 59-90.
• Almahmoud, Abdul Rahim Almohamad. Erken Dönem Tefsirlerde Mecazla İlgili Ayetlere Yaklaşımlar. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2022.
• Arpa, Abdulmuttalip. “Kur’ân’da Mecâz Tartışmaları ve İbn Teymiyye (728/1327)’nin Mesele’ye Yaklaşımı”. Akademik Araştırmalar Dergisi 12/44 (2010), 181-202.
• Arpa, Abdulmuttalip. “Zâhirîlik ve Mecâz:İbn Hazm Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/25 (15 Haziran 2012), 43-67. https://doi.org/10.17335/suifd.80771
• Aydın, İsmail. “Hakikat ve Mecaz’ın Terimleşme Süreci”. İslâmî İlimler Dergisi 8/1 (2013), 23-29.
• Ayran, Şükrü. Hanefi Fıkıh Usulcülerinin Hakikat ve Mecaz Anlayışı. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/117882
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî el-. el-İşârât. Tunus: el-Matbaatü’t-Tûnusiyye, 3. Basım, 1351.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-. et-Taḳrîb ve’l-irşâd fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed es-Seyyid Osman. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 2005.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Kinânî. Kitâbü’l-Ḥayevân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1424.
• Cengiz, Yunus. “Teolojik Dilde Mecâza Yer Bulmanın İmkânı -Kadı Abdülcebbar Açısından Bir Çözümleme-”. İslâmî İlimler Dergisi 8/1 (2013), 229-250.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Usûlu’l-Cessâs el-Musemmâ el-Fusûl fi’l-Usûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2010.
• Cürcânî, Ebubekir Abdulkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Esrâru’l-Belâga. Kahire: Matbaatü’l-Medeni, 1431.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. el-Varaḳāt fî uṣûli’l-fıḳh. Suudi Arabistan: Dârü’s-Sumay’î, 1996.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Kitâbu’t-Telhîs fî Usûli’l-Fıkh. thk. Abdullah Cevlem en-Nibâlî - Şibbîr Ahmed el-Ömerî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1996.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Edebiyatında Mücmel ve Mübeyyen. Anakara: Fecr, 2023.
• Çöklü, Ramazan. “Fıkıh Usûlü Kelâm ve Belâgat İlişkisi: Mu‘tezilî ve Eş‘arî Usûlcülerin Haber Tanımlarının Analizi (Râzî, Sekkâkî ve Âmidî Mukayesesi)”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (30 Haziran 2023), 79-96. https://doi.org/10.58568/firatilahiyat.1271017
• Çöklü, Ramazan. “Hicrî 4. Asır Fıkıh Usûlü Geleneğinde Mecazın Varlığına Yönelik Tartışmalar: Cessâs Örneği”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/1 (10 Ocak 2023), 416-438. https://doi.org/10.5281/zenodo.7513519
• Durmuş, İsmail. “Mecaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 09 Şubat 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/mecaz
• Ebu Zeyd, Nasr Hamıd. el-İtticâhu’l-Aklî fi’t-Tefsîr: Dirâsetün fî Kadiyyeti’l-Mecâzi fi’l-Kurâni İnde’l-Mu’tezile. b.y.: Müessesetü Hindâvî, 2023.
• Erzi, Mesut. Kâdî Abdülcebbâr’da Akıl ve Dil. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-Cümel fi’n-naḥv. thk. Fahreddin Kabâve. b.y.: y.y., 5. Basım, 1995.
• Ferrâ’, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-. el-ʿUdde fî Usûli’l-Fıkh. thk. Ahmed b. Ali el-Mubarekî. Riyad: y.y., 3. Basım, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Müstaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. Bayrut: Müessesetü’r-Risâle, 2012.
• Gemuhluoğlu, Zeynep. “İslam Düşüncesine Özgü Bir Poetikadan Söz Edilebilir mi? : İlk Dönem Kelam ve Dil Alimlerinde Din Dili-Mecaz/Şiir-Mecaz ilişkisi Üzerine Bir İnceleme”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (05 Mart 2014), 109-134. https://doi.org/10.15370/muifd.88304
• Gündüzöz, Soner. “Klasik ve Modern Arap Literatürü Açısından İslam Düşüncesinde Hakikat ve Mecaz Tartışmaları”. İslâmî İlimler Dergisi 8/1 (2013), 31-46.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dârü’l-Afâkı’l- Cedîde, ts.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. el-Uṣûl. thk. Abdülhüseyin el-Fetlî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 2011.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. Buyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kahveci, Nuri. “Hanefi Fıkıh Usulü Literatüründe Mecazi Anlam”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 18 (2011), 33-44.
• Kara, İbrahim. Kâdî Abdülcebbâr’da Delâlet Teorisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kaya, Hüsamettin. Zâhirî mezhebinde hadis ve sünnet anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-Bağdâdî el-. et-Temhîd fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Mufîd muhammed Ebû Amşe. Cidde: Dârü’l-Medenî, 1985.
• Ma‘mer b. el-Müsennâ, Ebû Ubeyde et-Teymî el-Basrî. Mecâzu’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts. Mânkdîm Şeşdîv, Ebü’l-Hüseyn Kıvâmüddîn Ahmed b. Ebî Hâşim Muhammed el-Hüseynî el-A‘râbî el-Kazvînî.
• Taʿlîku Şerhi’l-Usûli’l-hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetu Vahbe, 2. Basım, 2010.
• Mut´ini, Abdülazim İbrâhim Muhammed. el-Mecaz fi’l-luga ve’l- Kur’âni’l-Kerim beyne’l-icâze ve’l-men’. Kahire: Mektebetu Vehbe, 2014.
• Nazli, Mehmet Emin. Mu‘tezile’de Dil Düşüncesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Râhûnî, Ebu Zekeriyyâ Yahyâ b. Mûsâ. Tuḥfetü’l-Mesûl fi Şerḥi Muḥtasari Müntehas-Sûl. İmârât: Dârü’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2002.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer et-Taberistânî. el-Maḥṣûl. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 2012. Sami, Üsmetullah. İslam Hukuk Usulünde Mecaz. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî es-. Miftâhu’l-ʿulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî es-. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. Riyaḍ: Mektebetü’t-Tevbe, 1998.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr (Ebû Osmân, Ebü’l-Hasen, Ebü’l-Hüseyn) Sîbeveyhi Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 3. Basım, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân es-. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdlî - Ali Seyyid Ali. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2. Basım, 2010.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Lümaʿ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Yusuf Ali Bedvî. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 2014.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. Şerḥu’l-Lümaʿ. thk. Abdülmecid Turkî. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslami, 1988.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid el-Fârûkî et-. Keşşâfü ıstılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Turan, Maşallah. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Sembolizm Tartışmaları. Konya: Hüner Yayınları, 2016.
• Türcan, Selim. “Mecâz Teriminin Gelişim Sürecinde el-Ferrâ’nın Yeri”. İslam İlimler Dergisi 8/1 (2013), 47-72.
• Türkmen, Sabri. Ebu Ubeyde, Hayatı ve Eseri “Mecazu`l Kur`an” ın Dil Özellikleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Yaşar, Hakime Reyyan. “Kavramsal Metafor Kuramı’nın Kur’ân Çalışmalarına Dahil Edilmesi: Eleştirel Literatür Değerlendirmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/2 (15 Aralık 2022), 561-581. https://doi.org/10.18505/cuid.1080841
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 2. Basım, 2014.