Mu‘tezilî Âlim Kâdî Abdülcebbâr Şâfiî miydi?

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 1, 42 - 59, 15.06.2024

Bahaddin Karakuş , Ahmet Yaman

https://doi.org/10.18505/cuid.1413018

Öz

Genel olarak İslam düşüncesini özel olarak da fıkıh düşüncesini derinden etkileyen isimlerden biri de hiç şüphesiz Kâdî Abdülcebbâr’dır (öl. 415/1025). Hayatının çoğu hicrî 4./11. yüzyılda geçen ve Basra Mu’tezilesi’nin Cübbâî’lerden sonra en önemli temsilcisi olan Abdülcebbâr, hem kelam hem de fıkıh usûlü alanındaki eserleriyle sadece Mu’tezilî çevrelerde değil Sünnî muhitlerde de çığır açıcı bir âlim olarak görülmüştür. Birçok Sünnî usûlcünün ortak kanaatine göre İmam Şâfiî’den sonra fıkıh usulü alanındaki en önemli isimlerden biri Abdülcebbâr’dır. Teoloji ve metodoloji alanlarında bu denli etkili olan Kâdî Abdülcebbâr’ın amelî hayatını hangi sistematik çerçevede sürdürdüğü ve öğrenciliği sırasında benimsemiş olduğu Şâfiî mezhebine bağlılığını devam ettirip ettirmediği merak konusu olmuştur. İlgili literatürde Kâdî Abdülcebbâr’ın hayatı boyunca Şâfiî mezhebini benimsediği iddiası çokça dillendirilmiştir. Öyle ki Şâfiî fakihlerin tanıtıldığı tabakât eserlerinde Abdülcebbâr’a bir Şâfiî olarak yer verilmiştir. Günümüze kadar devam eden bu anlayış akademik çalışmalarda da devam eden bir kabul halini almıştır. Acaba gerçek böyle midir? Bu sorunun peşine düşen elinizdeki araştırma, şu adımlarla konuyu incelemiştir: Önce Kâdî Abdülcebbâr’ın fıkıhta takip ettiği yol ile ilgili olarak literatürde zikredilen iddialar sergilenmiş, ardından Abdülcebbâr’ın Mu‘tezile usûlündeki konumu ortaya konmuştur. Mu’tezilî bir âlimin benimsediği iddia edilen mezhebin kurucu imamının yani Şâfiî’nin (öl. 204/820) Mu‘tezile’ye olan mesafesi ve hatta onunla mücadelesine değinildikten sonra Kâdî Abdülcebbâr’ın İmam Şâfiî’nin meşhur usûl görüşlerine muhalif tavırları tespit edilmiştir. Abdülcebbâr’ın usûl görüşlerini İmam Şâfiî’nin usûl görüşleriyle mukayese ederek ilerleyen işbu araştırma, onun amelî sahada Şâfiî mezhebini benimsemiş olduğu iddiasının çok isabetli olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Mukayeseyi, Şâfiî usûl düşüncesinin en ayırt edici 6 (altı) meselesi üzerinden yürüten araştırma Abdülcebbâr’ın İmam Şâfiî’ye ve Şâfiî usûlcülere açıkça muhalefet ettiğini göstermektedir. İslam hukuk metodolojisinin en önemli tartışma konuları arasında yer alan bu altı mesele şunlardır: Kur’ân ve Sünnet’in birbirilerini nesh edip edemeyeceği, Peygamber’den nakledilen söz ve fiillerin kabulünün ön şartı olarak bunların Kur’an’a arzı yani delil olabilmesi için Kur’an’ın ilgili düzenlemesiyle uyumlu olup olmadığının tespiti hususu, kıyas sonucu ulaşılan hükmü bir gerekçeye dayanarak terk edip başka bir hüküm koymak demek olan istihsân, çözüm bekleyen yeni meselenin iki veya daha fazla asla/makîsün aleyhe birden benzemesi halinde birçok açıdan en çok benzediği düşünülen aslı dikkate alarak söz konusu yeni meseleye bu aslın hükmünü vermek demek olan şebeh kıyası, mefhûmu’l-muhâlefenin yani bir sözün ters anlamının o sözdeki meselenin tam tersi olup hükmü belirtilmeyen meseleye aktarımı anlamına gelen karşıt kavram kanıtının sahih bir istidlal sayılıp sayılmaması ve emir kipinin hangi anlama geleceği konusu.

Anahtar Kelimeler

Kâdî Abdülcebbâr, Şâfiî, Mu’tezile, Fıkıh usulü, Fıkıh, Fürû, Mezhep

WAS THE MU'TAZILITE SCHOLAR QĀḌĪ ABD AL-JABBĀR A SHAFI'I?

Öz

One of the figures who deeply influenced Islamic thought in general and fiqh thought in particular is undoubtedly Qāḍī 'Abd al-Jabbār (d. 415/1025). Most of his life took place in the 4th/11th century and he was the most important representative of the Basra Muʿtazilites after the Jubbāʾīs. With his works in both theology and the methodology of jurisprudence, he was regarded as a groundbreaking scholar not only in Muʿtazilite circles but also in Sunnī circles. According to the common opinion of many Sunnī jurists, 'Abd al-Jabbār is one of the most important figures in the field of usul al-fiqh after Imam Shāfi'ī. Having been so influential in the fields of theology and methodology, it has been a matter of curiosity in which systematic framework Qāḍī ʿAbd al-Jabbār conducted his practical life and whether he maintained his allegiance to the Shāfiʿī madhhab, which he had adopted as a student. In the relevant literature, the claim that Qāḍī ʿAbd al-Jabbār adopted the Shāfiʿī madhhab throughout his life has been widely voiced. So much so that in the works of tabakāt, where Shāfiʿī jurists are introduced, ʿAbd al-Jabbār is included as a Shāfiʿī. This understanding, which has continued until today, has become a continuing acceptance in academic studies. But is this the reality? In pursuit of this question, the present study examined the issue in the following steps: First, the claims in the literature about Qāḍī 'Abd al-Jabbār's path in fiqh are presented, and then 'Abd al-Jabbār's position in Mu'tazilite jurisprudence is presented. After mentioning the distance of the founding imam of the sect, al-Shāfiʿī (d. 204/820), who is claimed to have been adopted by a Muʿtazilite scholar, from the Muʿtazilites and even his struggle with them, Qāḍī ʿAbd al-Jabbār's opposition to Imam al-Shāfiʿī's famous views on usul was identified. This study, which proceeds by comparing ʿAbd al-Jabbār's views on usul with Imam Shāfiʿī's views on usul, concludes that his claim that he adopted the Shāfiʿī madhhab in the practical field is not very accurate. Conducting the comparison through the six (6) most distinctive issues of Shafi'i juristic thought, the study shows that 'Abd al-Jabbār clearly opposed Imam Shafi'i and the Shafi'i jurists. These six issues, which are among the most important topics of debate in Islamic legal methodology, are as follows: Whether the Qur'ān and Sunnah can abrogate each other, the prerequisite for the acceptance of the Prophet's words and deeds is their submission to the Qur'ān, that is, the determination of whether they are compatible with the relevant regulation of the Qur'ān in order to be evidence, and istihsān, which means abandoning the ruling reached as a result of syllogism on the basis of a justification and making another ruling, In the event that the new issue awaiting a solution is similar to two or more principals/makisu'n-'aleyh, the syllogism of shabah, which means to give the ruling of the new issue in question to this original by taking into account the original that is thought to be the most similar in many respects, whether the proof of the opposite concept, which means the transfer of the opposite meaning of a word, i.e. the opposite meaning of a word, to the issue that is the opposite of the issue in that word and whose ruling is not specified, should be considered as a sahih istidlal, and the meaning of the imperative.

Anahtar Kelimeler

Qāḍī , Shāfi, Mu, usul al-Fiqh, Fiqh, Jurū, Sect

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn. Keşfü’l-esrâr şerhu Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Kahire: Daru’l-Kitâbi’l-İslamî, 1308.
• Âmidî, Seyfüddîn Alî b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Arabî, 1404.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ali. el-Muʿtemed fî usuli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Menâkibu’ş-Şâfiî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Dari’t-Turâs, 1970.
• Candan, Abdurrahman. “İlletin Formelliğinden Benzerliğin Sadeliğine: Hükümlerin Tespitinde Şebeh Yöntemi”. Diyanet İlmi Dergi 48/1 (2012), 121-143.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fî’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Kuveyt Vakıflar Bakanlığı, 1994.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed. Uyûnü’l-mesâʾil. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Daru’l-İhsan, 2018.
• Cüşemî, Hâkim Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed. Şerhu Uyûni’l-mesâil. Leiden: Academia Lugduno-Batava, 215.
• Cüşemî, Hâkim Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed. Şerhu Uyûni’l-mesâil. Yemen: Yemen Yazma Eserler Kütüphanesi, ZA: 344-02, 1a-285a.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Katar: Katar Devleti, 1979.
• Çelebi, İlyas. İslâm inanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelâm İlişkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. Sünen. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2004.
• Demirboğa, Selman. Cüveynî’nin Şâfiî’ye Muhalefet Ettiği Usûlî Konuların Tespit ve Tahlili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Duman, Soner. Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2009.
• Ebu Gudde, Abdülfettah. Lemehât min târîhi’s-sünne ve ʿulûmi’l-hadîs. Beyrut: Daru’l-Beşaʾiri’l-İslamiyye, 5. Basım., 2008.
• Ebu Yusuf, Yakup b. İbrahim. er-Red ale Siyeri’l-Evzâî. Hindistan: Lecnetü İhyâi’l-Meârifi’n-Nu’mâniyye, 1357. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Alî. Şerhu’l-Umed. thk. Abdülhamîd b. Ali Ebû Züneyd. Kahire: Daru’l-Matbaati’s-Selefiyye, 1410.
• Eraslan, Abdulvasıf. “Mu‘tezile’ye Göre Hadis Tenkid Kriterleri: Kâdî Abdülcebbâr Örneği”. Hadis Tetkikleri Dergisi 17/2 (31 Aralık 2019), 119-138.
• Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl. thk. Cabir Feyyâz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müeessesetü’r-Risale, 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gızzî, Abdullah el- - Hüseynî, Muhammed el-. “el-Mu’tezile ve Usûli’l-fıkh”. el-Vâzıh. Riyad: Daru’l-Fâris, 2022.
• Güleç, Hüseyin. “Mutezili Âlim Müslim B. Halid Ez-Zencî -İmam Şafii’nin İlk Hocası-”. Şarkiyat 13/3 (30 Aralık 2021), 1268-1284. https://doi.org/10.26791/sarkiat.996616
• Hârûnî, Ebû Tâlib en-Nâtık-Bilhak Yahyâ b. el-Hüseyn. Cevâmiü’l-edille fî usûli’l-fıkh. Avusturya: Avusturya Ulusal Kütüphanesi: Glaser Kolleksiyonu, 205, 2b-132a.
• Hârûnî, Ebû Tâlib en-Nâtık-Bilhak Yahyâ b. el-Hüseyn. “el-Muczî fî usûli’-fıkh”. Erişim 17 Haziran 2023. https://digi.vatlib.it/view/MSS_Vat.ar.1100
• Hârûnî, Ebû Tâlib en-Nâtık-Bilhak Yahyâ b. el-Hüseyn. el-Muczî fî usûli’l-fıkh. 4 Cilt. Yemen: y.y., 2013.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. 17 Cilt. Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslami, 2001.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. el-Münye ve’l-Emel. İskenderiyye: Daru’l-Marifeti’l-Camiiyye, 1985.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî, 1971.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed. el-Mecmûʿ fi’l-Muhît bi’t-teklîf. Riyad: Mektebetü Câmiatü el-İmâm Muhammed, 8737.
• İbnü’l Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fethü’l-Kadîr. 10 Cilt. Daru’l-Fikr, ts.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn. Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şâfiîyye. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Beşâʾiri’l-İslamiyye, 1992.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usûlünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2011.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen. Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhâci’l-usûl. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2013.
• Kâdî Abdülcebbâr, İbn Ahmed b. Abdilcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl. 20 Cilt. Kahire: eş-Şeriketü’l-Mısriyye, 1960.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn. Nefâʾisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. 9 Cilt. Mektebetü Nizar, 1995.
• Karakuş, Bahaddin. Hicri II-VI Asırlarda Mu‘tezile Fıkıh Usûlünün Hanefî Usûlüne Etkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâiʿu’s-sanâiʿ. 7 Cilt. Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kazvînî, Ebû Yûsuf Abdüsselâm b. Muhammed. el-Vâzıh. thk. Abdullah el-Gazzî - Muhammed el-Hüseynî. Kuveyt: Darü’l-Fâris, 2022.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay. er-Refʿ ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-taʿdîl. Kahire: Daru’s-Selam, 2009.
• Makdisî, George. “Şafii’nin Hukuki Teoloji Anlayışı: Usul-i Fıkhın Kökenleri ve Önemi”. çev. Sami Erdem. MÜİFD 13-15 (1997), 263-294.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. el-Hâvî el-Kebîr. 19 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999. Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Basım., 2015.
• Özdemi̇r, İbrahim. “İmâm Şâfiî’de Hadisin Kur’ân’a Arzı”. Diyanet İlmi Dergi 54/3 (15 Eylül 2018), 13-38.
• Râzî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Menâkıbü’l-İmâmi’ş-Şâfiî. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, 1986.
• Saygın, Mehmet. “er-Risâle’deki İsimsiz Muhaliflerin Tespiti ve İmam Şâfiî’nin Onlara Yönelik Eleştirileri -Sünnet’in Hücciyeti Bağlamında-”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 13/2 (31 Aralık 2022), 269-300. https://doi.org/10.51605/mesned.1183531
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâtıʿu’l-edille fi’l-usûl. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ʿukûl. Katar: Matâbiu’d-Davhati’l-Hadisiyye, 1984.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Marife, 2004.
• Seyyid, Fuad. Fazlü’l-i’tizal ve tabakatü’l-Mu’tezile. Beyrut: Daru’l-Fârâbî, 2017.
• Shamsy, Ahmed. The Canonization of Islamic Law: A Social and Intellectual History. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Savnü’l-mantık ve’l-kelâm ʿan fenneyi’l-mantık ve’l-kelâm. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1947.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. Cimâü’l-ilm (el-Ümm içinde). Beyrut: Daru’l-Fikr, 1990.
• Şafiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Marife, 1990.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmet Şakir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. ed. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Daru İbn-i Hazm, 2012.
• Şirâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn. et-Tebsıra fî usuli’l-Fıkh. Dimeşk: Daru’l-Fikr, 1403.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2006.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-kebîr. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Takiyyüddîn es-Sübkî, Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. 10 Cilt. Hicr Li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, ts.
• Temel, Ahmet. “Fıkıh Usulünün Bağımsız Te’lif Asrında İcmāʿ Tartışmaları: Hicri Üçüncü Asırda İcmāʿ Delilinin Gelişimi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (30 Haziran 2020), 802-826.
• Temel, Ahmet. “Zeydî Usul-i Fıkhı Diye Bir Şey Var mı? Ekolün Tamamlanmış İlk Usul Kitabı Olan Nâtık bi’l-hakk’ın (340-424/951-1033) el-Muczî fî Usûli’l-fıkh Adlı Eseri Üzerinden Zeydî Usul Düşüncesinin Mahiyetine Dair Bir İnceleme”. Kilitbahir 15 (18 Eylül 2019), 369-387. https://doi.org/10.5281/zenodo.3445520
• Türkmânî, Abdülmecid. Dirâsât fî usuli’l-hadîs ale menheci’l-Hanefiyye. Beyrut: Daru İbn Kesir, 2. Basım., 2015. Vishanoff, David R. The Formation of İslamic Hermeneutics. New Haven: American Oriental Society, 2011.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Esam, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/353-355. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Yurdagür, Metin. “Kādî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/103-105. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 25 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zerkeşî, Muhammed b. Bahâdır. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Daru’l-Kütübî, 1994.