The Essence of Preferences (Tarjīḥ) of the Maslak of ʿAṭāʾ Allāh in the Context of Mughnī l-Qurrāʾ fī Sharḥ Mukhtār al-Iqrāʾ

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 1, 242 - 263, 15.06.2024

Muhammed Pilgir

https://doi.org/10.18505/cuid.1421128

Öz

In this study, the nature of the preferences (tarjīḥ) of the maslak (methodology) of ʿAṭāʾ Allāh, which is one of the maslaks used in qirāʾāt education in Türkiye, has been presented in the context of Muḥammad ʿĀrif al-Ḥıfẓī's work called Mughnī l-qurrāʾ fī sharḥ mukhtār al-iqrāʾ and within the boundaries of the al-ʿashr al-ṣughrā curriculum. The qirāʾāt maslaks, which were formed in the Ottoman Anatolian territories and are unique to Anatolia, have continued to exist in qirāʾāt education until today. Although these maslaks are the taḥrīrāt school, they have survived to this day as a terminology that is almost unknown outside Anatolia, unrecognized, and not included in qirāʾāt education and training. While this is the case, although the maslak of ʿAṭāʾ Allāh, one of the maslaks in question, has been used in qirāʾāt education until today, it has been observed that there is not enough academic study on it. As a matter of fact, two studies related to the maslak of ʿAṭāʾ Allāh could be identified. One of these is doctoral thesis, and the other is master's thesis researchs. Apart from this, there is also a study published as a book chapter called "Kırâat Eğitiminin Dünü, Bugünü, Yarını ve Kırâat Eğitiminde Meslekler", which touches on maslaks in general, and research titled Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları, which devotes a section to maslaks. Among these mentioned scientific activities, no study has been found that reveals the nature of maslak preferences, except for Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. However, work in question has been discussed mostly with a view to Murshidu'ṭ-ṭalaba, who is considered the main source in the teaching of al-ʿashr al-kubrā of ʿAṭāʾ Allāh's maslak, and the analysis of the wajhs and preferences contained in this work. Therefore, in this study, where we attempt to fill the current gap, we have explained; that the wajhs mentioned in Mughnī l-qurrāʾ, considered a fundamental source in teaching al-ʿashr al-ṣughrā of the maslak of ʿAṭāʾ Allāh, have been addressed, and the nature of these preferences, along with examples related to uṣūl and farsh al-ḥurūf, has been presented. In this context, the main purpose of the study is to explain the background of the preferences regarding the maslak of ʿAṭāʾ Allāh in the context of Muḥammad ʿĀrif al-Ḥıfẓī's work called Mughnī l-qurrāʾ fī sharḥ mukhtār al-iqrāʾ. Moreover, the nature of the preferences related to the mentioned maslak has been attempted to be clarified under the light of the works al-Taysīr fī l-qirāʾāt al-sabʿ and Ḥirz al-amānī wa wajh al-tahānī fī l-qirāʾāt al-sab, which are the basic sources of the al-ʿashr al-ṣughrā syllabus. In addition to these works, by making use of the basic works of the qirāʾāt literature, the place of the preferences of the ʿAṭāʾ Allāh maslak in the relevant works and the reasons for these preferences are explained. Thus, it has been determined that all of the marwī (narrated) wajhs are preferred in the maslak of ʿAṭāʾ Allāh in all of the examples given specifically for Mughnī l-qurrāʾ; but it has been seen that the wajhs, which are stated to be opposed to al-Shāṭıbī's own isnād/transmission, are mentioned as muʾakhkhar wajhs, except for the last example. However, in the last example included in the study, it was observed that the muḫāṭab wajh was preferred as the muḳaddam over the ġāib wajh, even though there is ṭarīq opposition. Nevertheless, in the relevant examples, it has been determined that the wajhs performed by the maslaks of Ītilāf, Mutqin, and Ṣūfī are generally compatible with each other and that they differ from the maslak of ʿAṭāʾ Allāh in these wajhs.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt, Taḥrīrāt, Maslak of ʿAṭāʾ Allāh, Mughnī l-Qurrāʾ, Preference (Tarjīḥ), Taqdīm-Teʾkhīr

Muġni’l-Ḳurrâʾ fî Şerḥi Muḫtâri’l-İḳrâʾ Özelinde ʿAṭâʾullâh Mesleği’ne Ait Tercihlerin Mahiyeti

Öz

Bu çalışmada Türkiye’de ḳırâât tedrisatında istifade edilen mesleklerden biri olan ʿAṭâʾullâh mesleğine ait tercihlerin mahiyeti, Muḥammed ʿÂrif el-Ḥıfẓî’nin Muġni’l-ḳurrâʾ fî şerḥi Muḫtâri’l-iḳrâʾ adlı eseri özelinde ve el-ʿaşru’s-suğrâ programının sınırları içerisinde ortaya konulmuştur. Osmanlı coğrafyasında teşekkül eden ve Anadolu’ya özgü olan ḳırâât meslekleri, ḳırâât tedrisatında günümüze kadar varlığını sürdüregelmiştir. Bu meslekler, taḥrîrât ekolü mesabesinde olmasına rağmen Anadolu toprakları dışında neredeyse bilinmeyen, tanınmayan ve kendisine ḳırâât eğitim-öğretiminde yer verilmeyen bir terminoloji olarak günümüze kadar gelmiştir. Mamafih, söz konusu mesleklerden biri olan ʿAṭâʾullâh mesleğinden ḳırâât tedrisatında günümüze değin yararlanılmasına rağmen bununla ilgili yeteri düzeyde akademik çalışmanın yapılmadığı müşahede edilmiştir. Nitekim ʿAṭâʾullâh mesleğiyle alakalı iki çalışma tespit edilebilmiştir. Bunlardan biri doktora diğeri ise yüksek lisans tez araştırmalarıdır. Bunun dışında mesleklere genel olarak temas edilen ve “Kırâat Eğitiminin Dünü, Bugünü, Yarını ve Kırâat Eğitiminde Meslekler” adıyla kitap bölümü olarak basılan bir çalışma ve mesleklere bir bölüm ayrılan Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları adlı araştırmalar da mevcuttur. Bahsedilen bu ilmi faaliyetlerden Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri adlı eser dışında, meslek tercihlerinin mahiyetinin ortaya konduğu bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ancak söz konusu çalışma, ekseriyetle Ataullah mesleğinin el-ʿaşru’l-kubrâ öğretiminde temel kaynak olarak kabul edilen Murşidu’ṭ-Ṭalebe’ye, bu eserin münderecatındaki vecîh ve tercihlerin tahliline yönelik olarak ele alınmıştır. Dolayısıyla açıklamaya çalıştığımız mevcut boşluğu doldurması beklenen bu çalışmada ise aşere/el-ʿaşru’s-suğrâ öğretiminde ʿAṭâʾullâh mesleği için temel kaynak olarak kabul edilen Muġni’l-ḳurrâʾda geçen vecîhler ele alınmış ve bunlara ait tercihlerin mahiyeti, uṣûl ve ferşu’l-ḥurûfla alakalı örnekler eşliğinde ortaya konulmuştur. Bu bağlamda çalışmanın temel amacı, ʿAṭâʾullâh mesleğiyle ilgili tercihlerin arka planının Muḥammed ʿÂrif el-Ḥıfẓî’nin Muġni’l-ḳurrâʾ fî şerḥi Muḫtâri’l-iḳrâʾ adlı eseri özelinde izah edilmesidir. Nitekim mezkûr mesleğe ait tercihlerin keyfiyeti, el-ʿaşru’ṣ-ṣuġrâ müfredatının temel kaynakları olan et-Teysîr fi’l-ḳırââti’s-sebʿ ile Ḥirzu’l-emânî ve vechu’t-tehânî fi’l-ḳırââti’s-sebʿ adlı eserler ışığı altında açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Bu eserlere ek olarak ḳırâât alan yazınının temel eserlerinden de istifade yoluna gidilerek ʿAṭâʾullâh mesleğine ait tercihlerin ilgili eserlerdeki yeri ve bu tercihlerin sebepleri izah edilmiştir. Bu bağlamda Muġni’l-Ḳurrâʾ özelinde verilen örneklerin hepsinde mervî vecîhlerin tamamının ʿAṭâʾullâh mesleğinde tercih edildiği tespit edilmiş; fakat bunlardan -son örnek hariç olmak üzere- Şâṭıbî’nin kendi usulüne muhalefet ettiği ifade edilen vecîhlerin ise son örnek dışında muaḫḫar vecîh olarak zikredildiği görülmüştür. Ne var ki çalışmada yer verilen son örnekte ise ṭarîḳ muhalefeti söz konusu olmasına rağmen muḫâṭab vechinin ġāib vechine muḳaddem olarak tercih edildiği müşahede edilmiştir. Bununla birlikte ilgili örneklerde Îtilâf, Mutḳin ve Ṣûfî meslekleri tarafından icra edilen vecîhlerin genellikle birbirine mutabık olduğu ve onların bu vecîhlerde ʿAṭâʾullâh mesleğinden ayrıştıkları belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ḳırâât, Taḥrîrât, ʿAṭâʾullâh Mesleği, Muġni’l-Ḳurrâʾ, Tercih, Taḳdîm-Teʾḫîr

Kaynakça

• ʿAbduşşekûr, Sâmî Muḥammed Saʿîd. et-Taḥrîrât ʿale’ş-Şâṭıbiyye beyne’l-ḳırâati ve’l-menʿ. b.y: y.y., 1436/2015.
• ʿAbduşşekûr, Sâmî Muḥammed Saʿîd. Taḥrîru’t-Teysîr. b.y: y.y., 1435/2014.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat Eğitim ve Öğretiminde Uygulanan Metodlar”. Tarihten Günümüze Kıraat İlmi (Uluslararası Kıraat Sempozyumu, 16-18 Kasım 2012), Genel Koordinatör: M. Emin Özafşar. 605-617. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (Aralık 2018), 83-112.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Akyüz, Abdullah, Osmanlı Kurrâları. İstanbul: Rabbani Yayınevi, 2021.
• Bâlûvî, Ḥâmid b. ʿAbdilfettâḥ. Zubdetu’l-ʿirfân fî vucûhi’l-Ḳurʾân. thk. Mustafa Atilla Akdemir. Dubai: Câizetu Dubey ed-Devliyye li’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, 1442/2020.
• Bostan, Osman. “Hamza ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 169-217. Ankara: İlâhiyât, 2023.
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Bostan, Osman. “Bir Osmanlı Kıraat Âlimi: Ahmed er-Rüşdî”. Amasya İlahiyat Dergisi 18 (Haziran 2022), 183-218. https://doi.org/10.18498/amailad.1091995
• Bostan, Osman. “en-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (Haziran 2022), 207-234. https://doi.org/10.17120/omuifd.1078721
• Cemzûrî, Suleymân b. Ḥuseyn. el-Fetḥu’r-Raḥmânî şerḥu Kenzi’l-meʿânî bi-taḥrîri Ḥirzi’l-emânî. ah. ʿAbdu’r- Râzıḳ b. ʿAlî b. İbrâhîm Mûsâ. Riyad: Dâru İbnu’l-Ḳayyim, Kahire: Daru İbnu ʿAffân, 1426/2005.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an-ı Kerim’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar: -Oryantalistlerin Görüşleri-. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2010.
• Ḍabbâʿ, ʿAlî Muḥammed. İrşâdu’l-murîd ilâ maḳsûdi’l-Ḳaṣîd fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. Tanta: Dâru’ṣ-Ṣaḥâbe li’t-Turâs̱, 1427/2006.
• Ḍabbâʿ, ʿAlî Muḥammed. Şerḥu İtḥâfi’l-Beriyye bi-taḥrîrâti’ş-Şâṭıbiyye: Muḫtasaru Bulûġi’l-umniyye. thk. Ebu’l- Ḫayr ʿUmer b. Ḥasen b. ʿAbdilḳādir. Riyad: Eḍvâʿu’s-Selef, 1428/2007.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿUs̱mân b. Saʿd b. ʿUs̱mân el-Endelusî. Câmiʿu’l-beyân fi’l-ḳırââti’s-sebʿi’l-meşhûra, thk. ʿAbdulmuheymin ʿAbdusselâm et-Ṭaḥḥân vd. 4 Cilt. Şarika: Câmiʿatu’ş-Şâriḳa, 1428/2007.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿUs̱mân b. Saʿd b. ʿUs̱mân el-Endelusî. et-Teysîr fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. thk. Ḥâtim Ṣâliḥ eḍ-Ḍâmin. Şarika: Mektebetu’ṣ-Ṣaḥâbe, ʿAyn Şems: Mektebetu’t-Tâbiʿîn, 1429/2008.
• Ebû ʿAlî el-Fârisî, el-Ḥasen b. ʿAbdilġaffâr. el-Ḥucce li’l-ḳurrâi’s-sebʿa. thk. Bedruddîn Ḳahvecî vd. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Meʾmûn li’t-Turâs̱, 1404/1984-1419/1999.
• Ebû Maʿşer eṭ-Ṭaberî, ʿAbdulkerîm b. ʿAbdiṣṣamed. et-Telḫîṣ fi’l-ḳırââti’s̱-s̱emân. thk. Muḥammed b. Ḥasen b. ʿAḳīl Mûsâ eş-Şerîf. Cidde: el-Cemâʿatu’l-Ḫayriyye li-Taḥfîẓi’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1412/1992.
• Ebû Şâme el-Maḳdisî, Ebu’l-Ḳāsim Şihâbuddîn ʿAbdurraḥmân b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. İbrâzu’l-meʿânî min Ḥirzi’l- emânî fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. thk. İbrâhîm ʿAṭve Avaḍ. Kahire: Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî, 1982.
• Ebu’l-Feraḥ, Seyyid Lâşîn - ʿİlmî, Ḫâlid b. Muḥammed el-Ḥâfiẓ. Taḳrîbu’l-meʿânî fî şerḥi Ḥirzi’l-emânî fi’l-ḳırââti’s- sebʿ. Medine: Mektebetu Dâri’z-Zemân, 5. Basım, 1424/2003.
• Fikrî, Îhâb. Taḳrîbu’ş-Şâṭıbiyye. b.y: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, 2. Basım, ts.
• Gökdemir, Ahmet. Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Meşhur Mısır Tariki Kurrâları. İstanbul: Ravza Yayınları, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Tarikler, Meslekler ve Mesleklerin Temel Eserleri”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 13 (Haziran 2019), 91-123. https://doi.org/10.16947/fsmia.582365
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kur’ân Eğitim Merkezleri: Dârülkurrâlar ve Sıbyan Mektepleri”. Edebali İslâmiyat Dergisi 1/2 (Kasım 2017), 43-60.
• Ḫalîcî, Muḥammed b. ʿAbdirraḥmân el-Ḥanefî. Ḥallu’l-muşkilât ve tavḍîḥu’t-taḥrîrât fi’l-ḳırâât. thk. Ebu’l-Ḫayr ʿUmer b. el-Murâbeh b. Ḥasen b. ʿAbdilḳādir el-Murâṭî. Riyad: Eḍvâʿu’s-Selef, 1428/2007.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdirrahmân ʿAmr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. ʿAbdulhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Ḥıfẓî, Seyyid Muḥammed ʿÂrif. Muġni’l-ḳurrâʾ fî şerḥi Muḫtâri’l-iḳrâʾ. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Beyazıt, 177, 70.
• Ḥıfẓî, Seyyid Muḥammed ʿÂrif. Muġni’l-ḳurrâʾ fî şerḥi Muḫtâri’l-iḳrâʾ: min Bâbi vaḳfi Ḥamzate ve Hişâmin ʿale’l- hemzi ilâ âḫiri’l-kitâb. thk. Ġāde bnt. ʿAbdilmutekebbir b. Ṣâdiḳ el-Maġribî. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Ḳurâ, Yüksek Lisans Tezi, 1434-1435/2013-2014.
• İbn Şurayḥ, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Şurayḥ er-Ruʿaynî el-Endelusî el-İşbîlî. el-Kâfî fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. thk. Aḥmed Maḥmûd Abdussemîʿ eş-Şâfiʿî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Ḫayr Şemsuddîn Muḥammed b. ʿAlî b. Yûsuf. Neşru’l-ḳırââti’l-ʿaşr. thk. Eymen Ruşdî Suveyd. 5 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, Beyrut: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1439/2018.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Ḫayr Şemsuddîn Muḥammed b. ʿAlî b. Yûsuf. et-Temhîd fî ʿilmi’t-tecvîd. thk. Ġānim Ḳaddûrî Hamed. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• İbnu’l-Feḥḥâm, Ebu’l-Ḳāsim ʿAbdurraḥmân b. ʿAtîḳ b. Ḫalef eṣ-Ṣıḳıllî. Kitâbu’t-Tecrîd li-buġyeti’l-murîd fi’l- ḳırââti’s-sebʿ. thk. Ḍârî İbrâhîm ed-Dûrî. Amman: Dâru ʿAmmâr, 1422/2002.
• İbnu’l-Ḳāṣıḥ, Ebu’l-Ḳāsim ʿAlî b. ʿUs̱mân b. Muḥammed b. Aḥmed b. el-Ḥasen. Sirâcu’l-ḳāriʾi’l-mubtedî ve tiẕkâru’l-muḳriʾi’l-muntehî. thk. Muḥammed Abdulḳādir Şâhîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1425/2004.
• İbnu’l-Vecîh, ʿAbdullâh b. ʿAbdilmuʾmin el-Vâsiṭî. el-Kenz fi’l-ḳırââti’l-ʿaşr. thk. Henâʾ el-Ḥımṣî. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• İbrâhîm el-Ḥamevî, Hibetullâh b. ʿAbdirraḥîm. el-Ferîdetu’l-bâriziyye fî ḥalli’l-ḳaṣîdeti’ş-Şâṭıbiyye. thk. ʿAbdullâh b. Ḥâmid b. Aḥmed es-Suleymânî. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Ḳurâ, Yüksek Lisans Tezi, h. 1416-1417.
• Ḳāḍî, ʿAbdulfettâḥ. el-Budûru’z-zâhira fi’l-ḳırââti’l-ʿaşri’l-mutevâtira min ṭarîkayi’ş-Şâṭıbiyye ve’d-Durra. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1401/1981.
• Ḳāḍî, ʿAbdulfettâḥ. el-Vâfî fî şerḥi’ş-Şâṭıbiyye. Ḳahire: Dâru’s-Selâm, 1438/2017.
• Koyuncu, Recep. Aşere Kaideleri. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2023.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlmi Takrîb Usûlü. 2. Basım. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2021.
• Mâliḳī, Abdulvâḥid b. Muḥammed b. ʿAlî Ebû Muḥammed el-Mâliḳī. Şerḥu kitâbi’t-Teysîr li’d-Dânî fi’l-ḳırâât: ed- Durru’n-nes̱îr ve’l-ʿaẕbu’n-nemîr. thk. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd vd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Manṣûr, Muḥammed Ḫâlid vd. el-Muzhir fi’ş-Şâṭıbiyye ve’d-Durra. Amman: Dâru ʿAmmâr, 2. Basım, 1427/2006.
• Manṣûrî, ʿAlî b. Suleymân. Ḥallu mucmelâti’ṭ-Ṭayyibe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 38, 1-38.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Kur’an Kıraatinde ve Kitabetinde Türkiye’nin Durumu”. https://mushaflariinceleme.diyanet.gov.tr/Documents/KUR’AN%20KIRAATİNDE%20ve%20KİTÂBETİNDE%20TÜRKİY E’NİN%20DURUMU%20%28Doç.%20Dr.%20M.%20Emin%20MAŞALI%29.pdf (Erişim 16 Ağustos 2023).
• Mekkî b. Ebî Ṭâlib, Ebû Muḥammed Ḥammûş b. Muḥammed el-Ḳaysî. el-Keşf ʿan vucûhi’l-ḳırââti’s-sebʿi ve ʿilelihâ ve ḥucecihâ. thk. Muhyiddîn Ramaḍân. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1404/1984.
• Mevṣılî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Aḥmed. Kenzu’l-meʿânî min şerḥi Ḥirzi’l-emânî. thk. Muḥammed İbrâhîm el-Meşhedânî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Berake, Dımaşk: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1433/2012.
• Muḥammed Emîn Efendî, ʿAbdullâh Efendîzâde. ʿUmdetu’l-ḫullân fî îḍâḥi Zubdeti’l-ʿirfân. thk. Mehmet Çaba. 2 Cilt. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2021.
• Muḥammed Emîn Efendî, ʿAbdullâh Efendîzâde. Ẕuḫru’l-Erîb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 11, 1-317.
• Muḫallilâtî, Ebû ʿÎd Riḍvân b. Muḥammed b. Suleymân. “Ḥavâşin ʿalâ tavḍîḥi’l-maḳām fî vaḳfi Ḥamzate ve Hişâmin li-Şeyḫi’l-Ḳurrâʾ el-İmâm: Muḥammed b. Aḥmed el-Mutevellî (el-muteveffâ hicrî 1313)”. thk. ʿAbdullâh b. ʿAvvâd el-Cuhenâ. el-Mecelletu’l-ʿİlmiyye li-Kulliyyeti’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm li’l-Ḳırââti ve ʿUlûmihâ bi-Ṭanṭâ 3/1 (2017), 86-155.
• Muḫallilâtî, Ebû ʿÎd Riḍvân b. Muḥammed b. Suleymân. Şifâu’ṣ-Ṣudûr bi-Ẕikri Ḳırâati’l-Eimmeti’s-Sebʿati’l-Budûr. thk. Ferġalî Seyyid ʿArabâvî. İsmâʿiliyye (Mısır): Mektebetu’l-İmâmi’l-Buḫârî, 1436/2015.
• Muḥaysin, Muḥammed Sâlim. el-İrşâdâtu’l-celiyye fi’l-ḳırââti’s-sebʿ min ṭarîḳi’ş-Şâṭıbiyye. Kahire: Dâru Muḥaysin, 1426/2005.
• Muḫtâr, Muḳsim. “ ʿİlmu’t-Taḥrîrât beyne’ṭ-Ṭarîḳati’l-Maġribiyye ve’ṭ-Ṭarîḳati’l-Meşriḳıyye”. el-Ḳırââtu’l- Ḳur’âniyye fi’l-ʿÂlemi’l-İslâmî: Evḍâ‘ ve Meḳāṣıd. 577-605. Rabaṭ: er-Râbıṭatu’l-Muḥammediyye li’l-ʿUlemâ’, 2014.
• Mutevellî, Muḥammed b. Aḥmed. “el-Burhânu’l-Aṣdaḳ ve’ṣ-Ṣırâṭu’l-Muhaḳḳaḳ fî Menʿi’l-Ġunneti li’l-Azraḳ”. thk. ʿAbdulḳayyûm b. ʿAbdilġafûr b. Ḳameriddîn es-Sindî. Mecelletu Maʿhedi’l-İmâm eş-Şâṭıbî 13 (Mayıs 2012), 355- 432.
• Mutevellî, Muḥammed b. Aḥmed. Tavḍîḥu’l-maḳām fi'l-vaḳfi ʿale’l-hemzi li-Ḥamzate ve Hişâm. haz. Muḥammed Ebu’l-Ḫayr. Tanta: Dâru’ṣ-Ṣaḥâbe, 1430/2009.
• Neşşâr, Ebû Ḥafṣ Sirâcuddîn ʿUmer b. Ḳāsim b. Muḥammed. el-Mukerrar fîmâ tevâtere mine’l-ḳırââti’s-sebʿi ve teḥarrar. thk. Aḥmed Maḥmûd ʿAbdussemîʿ eş-Şâfiʿî el-Ḥafyân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• Öden, İsmail. Mısır Tariki: Şeyh Ataullah Mesleği’nin el-Aşru’s-Suğrâ ve el-Aşru’l-Kübrâ Öğretim Usulleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Pilgir, Eren. “Ḥirzu’l-Emānī’nin Kıraat Tedrisatındaki Serencamı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 62/1 (Mayıs 2021), 251-268. https://doi.org/10.33227/auifd.769023
• Pilgir, Muhammed. Kıraat İlminde Med: Kıraat-ı Aşere’nin Ortak Meseleleri Bağlamında. Ankara: İlâhiyât, 2022.
• Ṣafâḳusî, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. Sâlim b. Muḥammed en-Nûrî. Ġays̱u’n-nefʿ fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. thk. Aḥmed Maḥmûd ʿAbdussemîʿ eş-Şâfiʿî el-Ḥafyân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• Seḫâvî, ʿAlemuddîn Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed b. ʿAbdiṣṣamed. Fetḥu’l-vaṣîd fî şerḥi’l-Ḳaṣîd. thk. Mevlây Muḥammed el-İdrîsî et-Ṭâhirî. 4 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1423/2002.
• Suveyd, Eymen Ruşdî. es-Selâsilu’ẕ-ẕehebiyye bi’l-esânîdi’n-Neşriyye min Şuyûḫî ile’l-Ḥaḍrati’n-Nebeviyye. Cidde: Dâru Nûri’l-Mektebât, 1428/2007.
• Şâṭıbî, Ebû Muḥammed Ḳāsim b. Fîrruh b. Ḫalef er-Ruʿaynî. Metnu’ş-Şâṭıbiyye: Ḥirzu’l-emânî ve vechu’t-tehânî fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. tsh. Muḥammed Temîm ez-Zuʿbî. 5. Basım, Dımaşk: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Ḳur’âniyye, 1431/2010.
• Tetik, Necati. “Kırâat Eğitiminin Dünü, Bugünü, Yarını ve Kırâat Eğitiminde Meslekler”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları-IV (Kırâat İlmi ve Problemleri). ed. Bedrettin Çetiner. 147-168. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Türkmen, Ömer. el-Cevâhiru’l-mutenâs̱ira fî ferşi ḥurûfi’l-ḳırâ’âti’l-ʿaşri’l-mutevâtira. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 2023.
• Türkmen, Ömer. “Türkiye’deki Kıraat Tedrisatına Eleştirel Bir Yaklaşım”. İslami İlimler Dergisi 16/2 (Kasım 2021), 89-102. https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1025739