Tasavvufta Hakikat Kavramına Kaynak Olması Yönüyle Hârise Hadisi

Yıl 2017, Cilt: 17 Sayı: 2, 149 - 184, 29.12.2017

Mahmud Esad Erkaya

Öz

Hakikat, tasavvufun en temel kavramlarından biridir.
Tasavvufta, kulluğun / şeriatın tam anlamıyla yerine getirilmesi neticesinde
“ilâhî gerçeklere ve sırlara aşina olmayı” diğer bir deyişle “Hakk’ın
tecellîlerini temaşa etmeyi” ifade eden hakikat kavramının mutasavvıflar
nezdinde önemli bir kaynağı da Hârise ile Hz. Peygamber arasındaki diyaloğu
içeren ve temel tasavvuf kaynaklarının hemen hepsinin bir şekilde atıfta
bulunduğu şu rivayettir: Rivayete göre Peygamber (sas) Hârise’ye “Nasıl
sabahladın yâ Hârise?” diye sorar. Hârise, cevaben “Hakiki bir mümin olarak yâ
Rasûlallah!” der. Bunun üzerine Hz. Peygamber “Her hakkın bir hakikati
(işâreti) vardır. Bunun hakikati nedir?” buyurur. Hârise ise “Dünyadan
uzaklaştım. Geceleri uykusuz, gündüzleri susuz geçirdim. Artık rabbimin arşına
açıkça bakıyor, cennetliklerin nasıl ziyaretleştiklerini ve cehennemliklerin
nasıl bağırıp çağırdıklarını görüyor gibiyim.” Hârise’nin bu sözleri üzerine
Peygamber (sas), “Marifete erdin (bildin), onun gereğini yap.” buyurur. Bu
çalışmada öncelikle tasavvufta şeriat ve hakikat kavramlarının mahiyeti konu
edinilecek, ardından rivayetin hadis ve ricâl kaynaklarındaki yerine
değinilecek, sonrasında ise söz konusu rivayetin merkezinde yer alan Hârise’nin
kimliği ve rivayetin tasavvuftaki hakikat kavramı ile ilişkisi ele alınacaktır.
Zira hadisteki sahabi, rivayete ait tarîklerin bazısında Hârise, bazısında
Hâris b. Numan, bazılarında ise Hâris b. Mâlik şeklinde farklı adlarla
geçmektedir. Bu durum rivayetin sıhhati ve anlaşılması konusunda olayın
merkezinde yer alan sahâbînin tesbitinin önemli bir problem olduğunu
göstermektedir. Sonrasında ise söz konusu rivayetin tasavvuf literatürüne
yansıması mutasavvıfların hadis ile ilgili yorumları bağlamında ele alınarak
hakikat kavramına kaynaklık etmesi yönünden mütalaa edilecektir. Hakikat
kavramı ile ilişkilendirilen bu rivayetin tasavvuf kaynaklarında yaygın bir
şekilde yer alması söz konusu rivayetin tasavvuf edebiyatındaki önemine delalet
etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hakikat, şeriat, Hârise, tasavvuf, hadis

Kaynakça

• Abd b. Humeyd, el-Müntehab min Müsnedi Abd b. Humeyd, haz. Mustafa el-Adevî, I-II, Riyad: Dâru Belensiyye, 2002.
• Abdullah b. Mübarek, ez-Zühd ve’r-rekaik, haz. Habîbürrahman el-A‘zamî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul: İFAV, 2009.
• Başer, Hacı Bayram, “Sünni Tasavvufun Teşekkül Sürecinde Şeriat-Hakikat İlişkisi Sorunu (Hicrî III. ve IV. Yüzyıllar)”, Doktora Tezi, İstanbul Üni-versitesi, 2015.
• ———, “Tasavvufu Önceleyen Dönemde Ahlâk Literatürü: Kitâbü’z-Zühd’ler”, İslâm Ahlâk Literatürü Ekoller ve Problemler, ed. Ömer Türker – Kübra Bilgin, İstanbul: Nobel, 2015, ss. 139-163.
• Beğavî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed, Mu’cemü’s-sahâbe, haz. Mu-hammed el-Emîn b. Muhammed el-Cekenî, I-V, Kuveyt Mektebetü Dâri’l-Beyân, 2000.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali, el-Câmiu li-şuabi’l-îmân, haz. Muhtar Ahmed en-Nedvî, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.