Din ve Coğrafya İlişkisi: Şemsü'd-Din es-Semerkandî ve İbn Haldûn’un Yedi İklim Anlayışlarının Karşılaştırmalı Analizi

Yıl 2018, Cilt: 18 Sayı: 2, 1035 - 1069, 28.12.2018

Yusuf Okşar

https://doi.org/10.30627/cuilah.467710

Cited By: 3

Öz

Bireyin yaşadığı yerle/mekânla ilişkisi
onun fiziksel olduğu kadar kültürel ve sosyal hayatını da etkilemektedir. İslam âlimleri bu çerçevede fiziki
coğrafya-insan ilişkisine dair birçok eser ve fikir ortaya koymuşlardır. Bu
açıklamaların klasik genel coğrafya anlayışı açısından en değerli olanı hiç
şüphesiz “yedi iklim” fikridir. Dünyayı yaşanılabilir/meskûn yerler/bölgeler
açısından sınıflandırmayı ifade eden bu yaklaşım insan-âlem diyalektiğinin kavranılmasına
önemli katkılarda bulunmuştur. Müslüman coğrafyacıların dünya merkezli evren
modeli üzerine kurulu Batlamyus’un eserlerine ulaşmalarının bir sonucu olarak
ortaya çıkan “Yedi İklim” nazariyesi beraberinde beşeri/sosyal coğrafyanın
unsurlarını barındıran bir anlayışı da doğurmuştur. Medeniyetin/ümranın
kurulmasında coğrafi ve iklimsel şartların oynadığı rolün ne seviyede olduğu tartışılmıştır.
Ancak gelişen teknoloji ile coğrafi şartların toplumlar üzerindeki tahakkümü
büyük ölçüde kırılmış görünmektedir. Bu durum özgürlük ve sorumluluk ilişkisi
noktasında kader algımızın da değişmesine yol açmaktadır. Çalışmamızda bu anlayışı
Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin İlmü'l-Ȃfȃk ve'l-Enfüs ve İbnHaldûn’un
Kitâb’ül-İber adlı umumi tarihe dair eserine giriş mahiyetinde yazdığı
ve çoğu zaman müstakil bir eser olarak telakki edilen Mukaddime adlı
eserleri üzerinden incelemeye çalışacağız. Ayrıca bu çalışma ile İslam
âlimlerinin coğrafya ve insan konusunda nasıl bir yaklaşım sergilediklerini
göstermeye ve Semerkandî özelinde Allah-âlem ilişkisi açısından tabiatın ve
tabiata bağlı yaşamın ortaya çıkışındaki bilinçli tasarımı da aktarmaya gayret
edeceğiz. Diğer yönden ise İbn Haldûn’un olayları, bir coğrafi bakış açısı
yöntemi olan bütüncül yaklaşım ile nasıl izah etmiş olduğunu ve kendisinden
asırlar sonra meydana gelen modern coğrafyaya nasıl bir katkı sunmuş olduğunu
anlatmaya çalışacağız. Makalemiz genel anlamda zikrettiğimiz iki âlimin
anlayışlarının benzer ve farklı yönlerinin izahını da içerisinde barındıracaktır.
Sonuçta ise iklimin/coğrafyanın insana olan etkisinin cebri/fatalist bir
muhtevaya sahip olup olmadığını İbn Haldûn’un determinist coğrafi fikri ve
Semerkandî’nin imanî ve ahlakî bir sorumluluk olduğunu düşündüğü, marifetullah
anlayışı üzerinden irdeleyeceğiz. Makalemiz sonucunda cevabını bulmaya
çalıştığımız soru, “coğrafya kader midir?” sözünün İbn Haldûn’a aidiyeti sorunu
ve insan fiilleri açısından değerlendirilmesidir. Çalışmamızda söylem analizi
tekniği ile karşılaştırma yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yedi İklim, Ümran, Fatalizm, Din, Marifetullah

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan, “Cebriyye”, DİA, c. 7, Ankara 1993, s. 205-208.Ağarı, Murat “Irak ve Belh Coğrafya Ekolleri ve İlk Temsilcileri: İbn Hurdazbih, Ya’kubî Veİstahrî”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2007, Sayı 34, s. 169-191._____________, “İslâm Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, sayı: 47, cilt: 2, s. 195-214.Ahmad, S. Maqbul, “Coğrafya”, DİA, İstanbul, 1993, VIII, s. 50-51, ss. 50-62, Ak, Mahmut, “İklim”, DİA, İstanbul, 2000, XXII, s. 28-30.Arslan, Ahmet, İbn-i Haldûn, Vadi Yayınları, Ankara, 1997.Atasoy, Emin, Genel Coğrafya, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa, 2010.Belge, Rauf, “Bir Beşeri Coğrafyacı Olarak İbn Haldûn”, MÜSBE (Yüksek Lisans Tezi),İstanbul, 2016.____________,“İbn Haldûn’da Coğrafi Determinizm”, Akademik Bakış Dergisi, 2016, sayı: 57, s. 439-467. Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu'l-Mevâkıf, çev. Ömer Türker, TYEKB, II, İstanbul, 2015.Doğanay, Hayati-Sever, Ramazan, Genel ve Fizikî Coğrafya, Pegem Akademi, Ankara, 2016.Eş’ârî, Ebu’l-Hasan, el-İbane an Usuli’d-Diyane (Dinin İnanç İlkeleri), çev. MustafaÇevik, İlahiyat Yayınları, Ankara, 2005.Gates,Warren E., “The Spread Of Ibn Khaldûn's Ideas On Clımate And Culture”, Journal ofthe History of Ideas (JSTOR), 1967, vol. 28, n. 3, ss. 415-422.Güler, İlhami, Allah’ın Ahlâkîliği Sorunu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2000.Harputi, Abdullatif, “Astronomi ve Din”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, Ankara, 1974, sayı: 8, cilt: 6, s. 343-361. Harold, M. Elliott “Mental Maps and Ethnocentrism: Geographic Characterizations In The Past”, Journal of Geography, 1979, vol. 78, n. 7, s. 250-265.Al-Hassani, Salim T. S., “Astronomi Aletleri”, 1001 İcat Dünyamızda İslam Mirası içinde, ed. Salim T. S. Al-Hassani, çev. Salih Tahir, Foundation for Science, İstanbul, 2010.Kramers, J. H. “Coğrafya ve Ticaret”, çev. Murat Ağarı, İslami Araştırmalar Dergisi, 2003, cilt: 16, Sayı: 4, s. 678-687. Coğrafya”, MEB, III, İstanbul, 1979, s. 202-220.İbn Haldûn, Mukaddime, çev. Halil Kendir, İstanbul, 2004.İbn Haldûn, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2007.İhvân-i Safâ, Resâil-i İhvânu's-Safâ, Dar Sader, II, Beyrut, 1957.İbn Sînâ, Kitabü-ş Şifa;el-Asâru'l Ulviyyeve's-Süfliyye, Haydarabad Devlet Üniversitesi,no:26, Hindistan, V, ty. Kızılçelik, Sezgin, “Sosyolojide Coğrafyacı Görüşler: İbni Haldun, Montesquie”, Sosyoloji ve Coğrafya içinde, haz. Ertan Eğribel-Ufuk Özcan, Türk Sosyolojisi Araştırmaları, İstanbul, 2006, ss. 138-155.Kriesel, Karl Marcus “Montesquieu: Possibilistic Political Geographer”, Annals of the Association of American Geographers (JSTOR), 1968, vol. 58, n. 3, s. 557-574. el-Mesûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin, Mürûc ez-Zeheb ve Me’âdinü’l-Cevher, haz. Kamil Hasan Meri’, Daru’l-Nemuzeciyye, II, Beyrut, 2005.Mâturîdî, Ebu Mansur Muhammed, Kitabü’t-Tevhid, çev. Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, Ankara, 2002.Montesquieu, Charles Louis De Secondat, Kanunların Ruhu Üzerine, çev. Fehmi Baldaş, Hiperlink Yayınları, İstanbul, 2015.Nasr, Seyyid Hüseyin, İslam ve Bilim, çev. İlhan Kutluer, İnsan Yayınları, İstanbul, 2006.Okşar, Yusuf “Muhammed B. Eşref Semsüddin Es-Semerkandî’nin Astronomi Anlayışı ve Kevnî Ayetler Bağlamında Tefsir Metodu”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2017, sayı:14, cilt: 40, s. 423-444.Özçağlar, Ali, Coğrafyaya Giriş, Hilmi Usta Matbaacılık, Ankara, 2001.Râzî, Tefsir-i Kebir, çev. S. Yıldırım- L. Cebeci, Akçağ Yayınları, XXI, Ankara, 1988. Semerkanî, Muhammed b. Eşref, İlmü’l-Ȃfȃk ve’l-Enfüs, Süleymaniye Kütüphanesi Laleli 2432/3._________, Bursa İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi, Hüseyin Çelebi, no. 756. _________, İran Kütübhane-i Meclis-i Şura-i Milli, no. 1384 _________, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı O.E. 629.Sezgin, Fuat, İslam’da Bilim ve Teknik, çev. Abdurrahman Aliy, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, III, İstanbul, 2008.Şehristani, Milel ve Nihal, çev. Mustafa Öz, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2011.Şeriati, Ali, İnsanın Dört Zindanı, çev. Hüseyin Hatemi, İşaret Yayınları, İstanbul, 1997.Turgut, Ali Kürşat, “İbn Haldûn Felsefesinde Tabiat-İnsan İlişkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, sayı: 31, cilt: 2, s. 173-190. ______________, “İbn Nefîs’te İnsanın Zihinsel Tekâmülü”, Doktora Tezi, AnkaraÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010.Üçışık, Süheyla- Demirci, Ali,”21. Yüzyılda Çağdaş Coğrafya Bilimi ve Temel Unsurları”, Marmara Coğrafya Dergisi, İstanbul, 2002, sayı: 5, s.124-133.Ülken H. Z. - Fındıkoğlu Z. F., İbn Haldûn, Kanaat Kitabevi, İstanbul,1940.Yeğen, Ceren, “Annales Okulu, Marc Bloch Ve “Tarih Savunusu: Veya Tarihçilik Mesleği” Yapıtı Üzerinden Bloch’un Tarih Anlayışı” Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi, 2016, sayı: 1, cilt: 1, s. 25-39.http://t24.com.tr/k24/yazi/erkan-irmak-cografya,1351 (Erişim Tarihi:03.10.2018)http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/772/9848.pdf (Erişim Tarihi:05.10.2018)