USÛL YAZIMINDA İKİ FARKLI YAKLAŞIM MOLLA HÜSREV ve FUDAYL ÇELEBİ ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 1, 237 - 250, 26.06.2019

Ömer Korkmaz

https://doi.org/10.30627/cuilah.538855

Cited By: 3

Öz

Fıkıh
usûlü/metodolojisi adıyla bir kanun ilminin inşası için yapılan ilk girişim
Müslümanlar tarafından gerçekleştirilmiş ve erken dönemlerden itibaren bu
alanda eserler telif edilmiştir. Söz konusu ilme tüm İslâm devletlerinin olduğu
gibi Osmanlı Devleti âlimlerinin de katkıları olmuştur. Osmanlı
âlimleri/fakihleri telif, şerh, hâşiye ve muhtasar olmak üzere fıkıh usûlü
alanında birçok çalışma yapmışlardır. Molla Hüsrev ve Fudayl Çelebi de bu
alanda kitap yazan Osmanlı âlimlerindendir.

Molla
Hüsrev (ö. 885/1480), Fatih Sultan Mehmed döneminde şeyhülislamlık yapmış,
ilmiye teşkilatının kuruluş ve işleyişine önemli katkılar sunmuş kişilerden
biridir. Sahn-ı Semân medreselerinin programını hazırlayanlar arasında
bulunmasının yanında onun fıkıh ve fıkıh usulüne dair yazdığı eserler Osmanlı
medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Ayrıca o, çalışmada eserini
tahlil edeceğimiz Fudayl Çelebi (ö. 991/1583)’nin babası Zenbilli Ali Cemâlî
Efendi (ö. 932/1526) dâhil olmak üzere birçok öğrenci yetiştirerek Osmanlı ilim
dünyasının gelişmesinde etkili olmuştur. Molla Hüsrev’den yaklaşık bir asır
sonra yaşamış olan Fudayl Çelebi, Osmanlı medreselerinde yetişmiş, uzun yıllar
müderrislik yapmış ve Bağdat, Halep ve Mekke gibi önemli merkezlerde kadılık
yapmış bir Osmanlı âlimidir. Eğitim hayatını Osmanlı medreselerinde geçirmiş
olmasının ve müderrislik yapmasının doğal sonucu olarak Molla Hüsrev’in
eserlerini okumuş ve okutmuştur. Ayrıca o, Molla Hüsrev gibi fıkıh ve fıkıh
usûlüne dair yazdığı eserler ile İslâm hukuku alanına önemli katkı sunmuştur.
Fudayl Çelebi’nin Âdâbü’l-evsıyâ ve ed-Damânât adlı eserleri hukuk tarihi
açısından önemli bir dönüm noktası olan Mecelle’nin kaynakları arasında yerini
almıştır.

Fudayl
Çelebi, çalışmada ele alınacak olan fıkıh usulü eserinde Molla Hüsrev’den
oldukça etkilenmiştir. Bu etki eserin genelinde bariz şekilde görünmektedir. O,
eserini ve bu esere yazdığı şerhi isimlendirirken dahi Molla Hüsrev’in
kullandığı kavramı kullanmıştır. Bununla birlikte o, eserini yazarken yer yer
Molla Hüsrev’e itiraz etmekte ve onu eleştirmektedir. O, Molla Hüsrev’i bazen
selefi anlamamakla; onların yolundan nedensiz ayrılmakla eleştirmiş, bazen de
verdiği bilgilerin eksik ve yetersiz olduğunu belirtmiştir. Ancak eleştirdiği
yönleri olmasına rağmen Fudayl Çelebi’nin, Molla Hüsrev’in eserini daha
mükemmel bir hale getirmeye gayret ettiği anlaşılmaktadır. O, tabiri caizse bu
eseri önüne almış, konular arasında uyuma dikkat ederek yeniden tasnif edip,
tanımlarını da eğitim ve öğretime daha elverişli hale getirmeye çalışmıştır. Bu
çalışmada, Fudayl Çelebi’nin Molla Hüsrev’i hangi konularda eleştirdiği, onun
farklı düşündüğü hususların neler olduğu ve hangi amaçla eserini kaleme aldığı
ortaya konulmaya çalışılacaktır. Fudayl Çelebi’nin Molla Hüsrev’den farklı
düşündüğü konular Tercihler, Kitabın Tertip ve Tasnifi ve Tanımlar olmak üzere
üç başlıkta işlenecektir.

Anahtar
Kelimeler: Molla Hüsrev, Fudayl Çelebi, Cemâlî, Tenvî‘u’l-usûl,
Mirkâtü’l-vusûl.

Anahtar Kelimeler

Molla Hüsrev, Fudayl Çelebi, Cemâlî, Tenvî‘u’l-usûl, Mirkâtü’l-vusûl

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed, Keşfü’l-esrâr ʻan Usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî, nşr. Abdullah Muhammed Ömer, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
• Abdülkerim Zeydan, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Müessesetü Kurtuba, yy. ts.
• Arı, M. Salih, “Osmanlılar’da Şeyhülislamlık Müessesesi”, Yüzüncü Yıl Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 1, sy. 1 (1994), s. 170-178.
• Aslan, Nasi - Korkmaz, Ömer, “Osmanlı İlmiye Teşkilâtının Bozulmasına Dönük Bir Eleştiri:
Sinobî Abdullah Ahdî Örneği”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 19 (2019), ss. 221-239.
• Ayğan, Abdurrahim, Dürer Kitabı Çerçevesinde Molla Hüsrev’in Fıkhi Görüşleri, (Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi SBE), Ankara 2009.
• Badır, Seyit, Molla Hüsrev ve Mirkâtü’l-vusûl Adlı Eserindeki Yöntemi, (Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi SBE), Rize 2013.
• Büyük Haydar Efendi, Usûl-i Fıkıh Dersleri ve Merhum Büyük Haydar Efendi, der. Hacı Adil Bey, el-Mektebetü’l-Mahmûdiye, İstanbul ts.
• Ceylan, Hadi Ensar, Molla Hüsrev’in Delâlet Anlayışı ve Fürû‘a Yansımaları, (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniv. SBE), Ankara 2011.
• Debusi, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. İsa, Takvimü’l-edille fî usûli’l-fıkh, thk. Halil Muhyiddin Meys, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1421/2001.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmûd, Teysîrü’t-Tahrîr, I-IV, Dâru’l-Bâz, Mekke ts.
• Gazâlî, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed, el-Müstesfa min ilmi’l-usûl, thk. Muhammed Süleyman el-Aşkar, Müessesetü’r-risâle, Beyrut 1417/1997.
• Dönmez, İbrahim Kâfî, “Beyân”, DİA, İstanbul 1992.
• İpşirli, Mehmet, “İlmiye”, DİA, İstanbul 2000.
• İpşirli, Mehmet, “Şeyhülislâm”, DİA, İstanbul 2010.
• İzmirî, Süleyman b. Veli b. Resul el-Kırşehri Haşiyetü’l-Fazli’l-İzmirî ale’l-Mir’âti'l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vüsul, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1890.
• Kaydu, Ekrem, “Osmanlı Devletinde Şeyhülislâmlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”, Atatürk Üniv. İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, sy. 2, Ankara 1977, s. 201-210.
• Kılıç, Cihan, “Osmanlı İlmiye Teşkilatında Kariyer Sistemi”, Turkish Academic Research Review (TARR), 3/1 (2018), s. 153-170.
• Koca, Ferhat, “Has”, DİA, İstanbul 1997.
• Koca, Ferhat, “Mefhum”, DİA, Ankara 2003.
• Koca, Ferhat, Molla Hüsrev, TDV Yay., Ankara 2008.
• Korkmaz, Ömer, Zenbillizade Fudayl Çelebi’nin Tenvî‘u’l-usûl Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirilmesi, (Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi SBE), Adana 2014.
• Molla Cîven, Ahmed b. Ebî Saîd b. Abdillâh (Ubeydillâh) el-Leknevî, Nûrü’l-envâr fî şerhi’l-Menâr (Keşfü’l-esrâr içinde), Bulak, Mısır 1316.
• Molla Fenârî, Şemsüddîn Muhammed b. Hamza, Fusûlü’l-bedâiʻ fî usûli’ş-şerâiʻ, thk. Muhammed Huseyn Muhammed Hasen İsmâiʻîl, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2006.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz b. Ali, Mir’âtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vusûl, Matbaa-i Osmaniye, Dersaâdet (İstanbul) 1312.
• Nesefi, Ebü’l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd, Keşfü’l-esrâr şerhi’l-musannef ale’l-Menâr, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts.
• Özen, Şükrü, “Bir Mirasın Gölgesinde Velâ Tartışması: Müzellef Ahmed Efendi’nin Terekesi ve Ganîzâde Mehmed Nâdirî’nin Şeyhülislâma Mektubu”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul 2013, XLI, 71-124.
• Özen, Şükrü, “Molla Hüsrev’in Velâ Meselesi ile İlgili Görüşünün Osmanlı İlim Muhitindeki Yansımaları”, Uluslararası Molla Hüsrev Sempozyumu (18-20 Kasım 2011 Bursa) -Bildiriler-, Bursa 2013, s. 325-393.
• Özer, Hasan, “Molla Hüsrev’in er-Risâle fi’l-Velâ’sı, Molla Gürânî’nin Reddiyesi ve Molla Hüsrev’in Cevabı: Tahkikli Neşir”, İslâm Araştırmaları Dergisi, İstanbul 2010, sy. 24, s. 173-207.
• Pezdevî, Ebü’l-Usr Ali b. Muhammed, Usûlü’l-Bezdevî (Usûlü’l-Kerhî ile birlikte) Dâru Mîr Muhammed, Karaçi ts.
• Sadruşşeria, Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbi el-Buhari el-Hanefi, et-Tavdîh fî halli gavâmidi’t-Tenkîh (Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavdîh içinde), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts.
• Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed, Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl, thk. M. Zekî Abdülber, Matâbi‘u’d-Devha’l-Hadîsiyye, Devha 1984, s.194-195.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl, el-Usûl, thk. Ebü’l-Vefa Efgani, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1414/1993.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn, Şerhu’t-Telvîh ʻale’t-Tavzîh li-metni’t-Tenkîh fî usûli’l-fıkh, thk. Zekeriyyâ Umeyrât, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1996.
• Türker, Ömer, “Tarif”, DİA, İstanbul 2011.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
• Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları: Usûlü’l-fıkh, (trc. İbrahim Kafi Dönmez), TDV Yay., Ankara 2004.