SİCİLYA’DA HANEFİLİK

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 1, 33 - 52, 26.06.2019

Abdullah Acar

https://doi.org/10.30627/cuilah.558559

Öz

Günümüze kadar gelebilme başarısı gösteren mezhepler
içerisinde ve Müslüman coğrafyada en fazla müntesibi bulunan ve Doğudan Batıya
en çok tanınan mezhep Hanefî mezhebidir. Hanefî mezhebinin bu kadar taraftar
bulmasında İmam-ı A’zam’ın görüş ve düşünceleriyle mezhep anlayışının
teşekkülündeki kurucu kişiliği, hocalarından aldığı fıkhî yorumları günün
şartlarına göre doğru biçimde yorumlaması ve kıyasla birlikte istihsan metodunu
icat etmesinin rolü büyüktür. Buna, Hanefiliğin resmi mezhep olarak kabul
edilmesi, Ebu Hanife’nin öğrencilerinin mezhep fıkhını tedvin etmeleri,
nesilden nesile mezhep görüşlerini aktaracak bir öğrenci silsilesinin bulunması
ve kanun koyma ihtiyacı gibi sebepler de ilave edilebilir.

Hz. Peygamber’in yeni Müslüman olan topluluklara gönderdiği
muallim ve kadı uygulaması daha sonraki halifeler döneminde de aynen devam
ettirilmeye çalışılmıştır. Müslümanların Doğu topraklarında başlayan ilk fetihleri
ile bu topraklara İslam ahlakı ve adabını öğreten fakih şahıslar aracılığı ile Müslümanların
ibadetleri ve günlük hayatlarını kuşatan fıkıh ya da hukuk da götürülmüştür. Bu
uygulama İslam’ın Batı’ya geçişteki ilk noktası olan Mısır ve daha sonra
yayılacağı Kuzey Afrika’da da aynen korunmuştur. Hz. Osman döneminden
başlayarak Mısır’a gönderilen ve daha sonra adil halife Ömer b. Abdülaziz
döneminde de devam ettirilen muallim ve fakih şahsiyetler gönderme
uygulamaları, bu coğrafyanın öncelikle Müslümanlaşmasına, ardından da bu
şahısların etrafında oluşan şahsa dayalı müstakil mezheplerin oluşmasına vesile
olmuştur.

Kûfe, Medine, Şam gibi merkezlerde hicri II. yüzyıldan
itibaren başlayan mezheplerin oluşum süreci, Batıdaki coğrafyayı da
etkilemiştir. Doğu’daki medreselerde eğitim alan birçok fakih, aldıkları bu
eğitimi Batı’da yeni fethedilen topraklara nakletmişler, böylece mezhepleşme
olgusu Doğu ile Batı’da aynı anda başlamıştır denilebilir. Bu dönemde, aralarında
Hanefi mezhebinin kurucusu Ebu Hanife’nin ve öğrencilerinin de bulunduğu birçok
müctehid imamın görüşleri bu coğrafyaya öğrenciler aracılığı girmeye
başlamıştır.  

Özellikle
750 yılında Emevilerden sonra iktidara gelen Abbasilerden itibaren Hanefiliğin resmi
mezhep olarak devlet yönetiminde aktif rol yüklenmesiyle birlikte, öncelikle Doğuda
Mâverâünnehir topraklarına uzanan Hanefi mezhebi, hemen hemen aynı zaman
diliminde öncelikle Kuzeybatı Afrika’ya, oradan da Sicilya ve Endülüs
topraklarına kadar yayılmıştır. Bu makalede, Hanefi mezhebinin Batı
topraklarına geçişi, kâdîların bu mezhebin yayılmasındaki katkıları, bu kadılar
arasında öncelikle Sicilya fatihi Esed b. Furat’ın etkisi ve daha sonraki
kadıların yaptıkları katkılar, adada Hanefiliğin taraftar bulmasındaki sebepler
ve etkisini kaybettiği yılları içeren kısa bir silsile takip edilecek ve
mezhebin Sicilya’daki seyrinin tarihçesi ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, Hanefîlik, Sicilya, Mezhep, Fıkıh Coğrafyası

Kaynakça

• Abbas, İhsan. el-Arabu fî Sıkılliyye. Beyrut: Daru’s-sekâfe. 1975. Abduh, Muhammed. Muhaveratu’l-muslih ve’l-mukallid. Trc. Gerçek İslamda Birlik adıyla Hayrettin Karaman. Ankara: DİB Yay, 1996.
• Abdülbâki, Muhammed Fuad. el-Mu’cemu’l-Müfehres li elfazi’l-Kur’ani’l-Azîm. Beyrut: Dârü'l-Ma’rife. 1945.
• Aslan, Nasi. İslam Hukukunda Yargılama Etiği ve İlkeleri. Adana: Seçkin Yayıncılık. 2014.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. 8. Baskı. İstanbul: İFAV Yay. 2010.
• Azimli, Mehmet. “Sicilya’daki İslâm Medeniyetinin Avrupa’ya Etkileri.” İstem 16, Konya: 2010.
• Baktır, Mustafa. “İçki”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV. 1998.21/458.Borham, Atallah. Tatbîku’ş-Şerîâti’l-İslamiye fî Sıkılya’l-İslamiyye ve’n-Normandiye. İskenderiye Hukuk Fak. Yayını. (Geremy Johns, Arabic Administration in Norman Sicily: The Royal Diwan, Cambridge Studies in Islamic Civilization, 2002) den naklen.
• Chiarelli, C, Leonard. A History of Moslım Sicily, MidseaBooks: 2011.
• Cudî, Muhammed b. Muhammed Salih(ö.m.1943), Tarîhu Kudâti’l- Kayrevân, Tunus: Matbaatü Vefa. 2004.
• Damad, Şeyhzade Abdurrahman b. Şeyh Muhammed. Mecmeu’l-Enhur. İstanbul: Matbaa-i Amire. 1308.
• Debbâğ, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed(ö.696), Meâlim’ül-İmân fî ma’rifeti ehli’l-Kayrevân, Thk. Tenûhî, Abdurrahman b. Muhammed (ö.839), 3cilt, Mısır: Mektebetü’l-hancî, 1968.
• Ebu Hind, Halid. el-Mezhebü’l-Hanefî ve Ricâlühü bi bilâdi’l-Mağribi’l-İslâmî. Tunus: CamiatÜ Seydi bi’l-Abbas, ts.
• Habergetiren, Ömer Faruk. Fatih Bir Fakih: Ebû Abdullah Esed b. Furât b. Sinan, Hayatı ve Fıkıh İlmindeki Yeri. Harran Ün. İlahiyat Fak. Dergisi 27. 2012.Halaçoğlu, Yusuf. XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. Ankara: Türk Tarihi Kurumu. 1996.
• Hallaf, Abdülvehhab. İlm-i Usûli’l-Fıkh. Mısır. Mektebetü'd-da'veti'l-İslâmiyye. 1948.
• Hallaf, Abdülvehhab. Hulasatu Tarihi’t-teşri’i’l-İslamî. Kuveyt, y.y., ts.
• Hitti, Philip K. Arap Tarihinin Mimarları. Trc. Ali Zengin. İstanbul: Risale Yay. 1995.
• Hunke, Sigrid. Allahs Sonne über dem Abendland: Unser Arabisches Erbe, Hamburg: Deutsche Verlags-Anstalt.1960.
• Huşenî, Muhammed b. Haris. Kitabu Tabakâti Ulema-i İfrîkıye. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Lübnânî. ts.
• Huşenî, Ebu Abdullah Muhammed b. Haris(ö.361). Kudatu Kurtuba ve Tarihi İfrikıyye,Kahira: Mektebetü’l-Hancî. 1994.
• İbn Manzur, Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem. (ö.711/1311). Lisanü’l- Arab. 15 cilt, Beyrut: 1955.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzüddîn Alî b. Muhammed (ö. 630/1233). Üsdü’l-gâbe fî Ma’rifeti’s-sahâbe, 7 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 2012.
• İbn Hacer, el-Askalânî Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali (ö. 852/1449). el-İsâbe fî Temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmet Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvız. 8 cilt, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1415/1995.
• Jassem, Zaidan Ali. The Arabic origins of English and indo-European "Democratıc Terms": A Radical Linguistic Theory Approach. journal of english language and literature (JOELL). (2015).
• Kallek, Cengiz.” Esed b. Furat.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV. 1995. 11: 366.
• Karaman, Hayrettin. Anahatlarıyla İslam Hukuku, 5 cilt, İstanbul: Ensar Neşriyat. 2011.
• Karaman, Hayrettin. Dört Risale. İstanbul: İz yayıncılık. 2000.
• Karaman, Hayrettin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: Ensar Yay. 1989.
• Kâsânî, Alauddin Ebu Bekr b. Mes’ud. Bedaiu’s-Sanai’ fi tertibi’ş- Şerai’. 9 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye. 1988.
• Cûdî, Kayrevânî, Muhammed Salih (ö.m.1943). Tarihu Kudati’l-Kayrevân. Tunus: 2004.
• Kevserî, Muhammed Zahid b. Hasen. Bülûğu’l-Emânî fî Sîreti’l-İmam Muhammed eş-Şeybânî. Mısır: Mektebetü’l-Ezheriyye, 1998.
• Kindî, Ebû Yûsuf Ya’kûb b. İshak (252/866). Kitâbü’l-vülât ve Kitâbü’l-kudât. Beyrut:Matbaati’l-Yûsûiyyîn. 1908.
• Koca, Ferhat. “Mezhep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara. TDV. 2004. 29:536.
• Köse, Saffet. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul. Kervan Yayınevi. 2012.
• Leknevi, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed (ö.1848-1886). el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. Kahire: y.y. 1324/1906.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmet Şemseddin. Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekalîm. Kahire:1991.
• Mantran, Robert. İslamın Yayılış Tarihi. Trc. İsmet Kayaoğlu. Ankara: A.Ü. İlahiyat Fak.Yayınları, 1981.
• Medenî, Ahmet Tevfik. el-Müslimûne fî cezîrati Sikilya ve Cenûbi İtaliya. Tunus: Mektebetü’l-İstikame, 1365.
• Moreno, Martino Mario. Sicilya'da Müslümanlar. Trc. Abdulhalik Bakır- Aydın Çelik, Fırat Ün. Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 1. Elazığ: 2007, 165-220.
• Mu’nis, Huseyin. Me’âlimu târihi’l-Magrib ve’l-Endülüs. Kahire: Dârü’r-reşâd. 2004.
• Mekkî, Ebu Talip. Kûtü’l-Kulûb. Kahire: Daru’r-reşad. 1961.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud. El-İhtiyar li Ta’lil’il-Muhtar. 2 cilt. Kahire: Daru’l-Fikr. ts.
• Maşalı, Münteha. Makdisî’nin Ahsenü’t-Tekâsim’i Bağlamında Fıkıh Coğrafyası. Usûl İslam Araştırmaları Dergisi 25, İstanbul: 2016. 25: 63-106. Nübâhî, Ebû’l-Hasen b. Abdullah b. Hasen. Târîhu Kudâti’l-Endelüs. Beyrut: 1983.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları-I. Ankara: TDV Yay. 2010.
• Özel, Ahmet. İmam Ebu Hanife ve Hanefi Mezhebi. Ankara: DİB yay. 2015.
• Öztoprak, Mustafa. Endülüs Hadisçiliğinde Kadıların Yeri. Şırnak Üniveristesi-İlahiyat Fak.Dergisi 4/7. Şırnak: 2013.
• Selkînî, İbrahim. El-Müyesser fî usuli’l-Fıkh. Dubai: Daru’l-irşad. 1990.
• Songur, Haluk. Human Rights And Islam: An Attempt To Compare The Farewell Address Of The Prophet and The Magna Carta. SDÜ. İlahiyat Fak. Dergisi 19. Isparta: 2007.
• Şakiroğlu, Mahmut H. “Sicilya.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yay, 2009. 37: 138.
• Şimşek, Murat. Mezhepleşme Sürecinde Hanefilik. Konya: y.y. 2014.
• Şirbini, Mahmut. El-Kada fi’l-İslam. 2. Baskı. Mısır: y.y. 1999.
• Tolmacheva, Marina A. “Makdisî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara, TDV Yay., 2003. 27: 432.
• Temimî, Ebu’l-Arab Muhammed b. Ahmed (ö. 333/945). Kitabu Tabakâtu ‘ulemâ-i İfrîkıyye. Beyrut:Dâru'l-Kitâbi'l-Lubnânî. ts. Temîmî, Ebu’l-Arab Muhammed b. Ahmed (ö. 333/945). Tabakâtü ʿulemâʾi İfrîkıyye ve Tûnis. nşr. Ali eş-Şâbbî-N. Hasan el-Yâfî. Tunus: Daru’l-Kütübü’l-Lübnanî.1985.
• Uzzârî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (h.712). el-Beyânu’l-mağrib fi ihtisâri ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib. 4 cilt. Tunus: Daru’l-garbi’l-islamî. 2013.
• Zebidi, Muhibbuddin Ebi Feyz es-Seyyid Muhammed Murtaze el-Huseyni. Tâcü'l-arûs min cevâhiri'l-kâmûs. Kuveyt: Matbaatü Hukumetu’l-Kuveyt. 1987. 40 cilt. 1987.
• Zehebî, Hafız Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân (ö.748/1348). El-İber fi Haber min Gıber. 4 cilt. Beyrut: Darü'l-Kütübü'l-Ilmiyye. ts.
• Zehrânî, Muhammed b. Sa’îd. el-Hayâtü’l-İlmiyye fî Sıkıliyyeti’l-İslâmiyye. Mekke: İhyâu’t-türasi’l-Arabî. 1993.