İSMAİL HAKKI BURSEVÎ’NİN ‘MÜ’MİN MÜ’MİNİN AYNASIDIR’ HADİS-İ ŞERİFİ ÜZERİNE YAZDIĞI ŞERHİN TAHLİL VE TAHKİKİ: ZÂHİR VE BÂTIN ANLAMIN BİRLEŞTİĞİ VE AYRILDIĞI NOKTALARA DAİR BİR İNCELEME

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 2, 539 - 561, 27.12.2019

Orkhan Musakhanov

https://doi.org/10.30627/cuilah.631068

Öz

İsmail
Hakkı Bursevî (ö. 1137/1725) Osmanlı âlim ve sûfîleri arasında eserlerinin
çokluğuyla bilinen Ekberî geleneğe mensup bir âlim-sûfîdir. “Rûhu’l-Beyân”
isimli bâtınî-işârî tefsirinin yanı sıra Nevevî’nin (ö. 676/1277) kırk hadisi
üzerine yaptığı tercüme-şerh çalışması, kendisinin derlediği kırk hadis üzerine
yaptığı Arapça şerh ve de müstakil hadislerin üzerine yazdığı risaleler, onun
işârî tefsir ameliyesinin Kur’ân-ı Kerimle sınırlı kalmadığını ortaya koymaktadır.
Osmanlının son döneminde yaşamış önemli biyograflardan Bursalı Mehmed Tahir’in (ö.
1925) Osmanlı Müellifleri’ndeki Bursevî ve “Rûhu’l-Beyân” tavsifleri Bursevî’nin
Osmanlı âlim-sûfîleri içerisindeki ayrıcalıklı yerini ortaya koymaktadır.
Mehmed Tahir’in Bursevî tavsifinden hareketle Bursevî’nin ‘Mü’min Mü’minin
Aynasıdır’ hadis-i şerifi üzerine yazdığı müstakil risaleyi konu edinen bu
makalede onun işârî tefsire olan bakış açısı, zâhirî ve bâtınî yorum konusunda
tutturduğu denge hassasiyeti Ekberî geleneğe mensup Afîfüddin Tilimsânî’nin (ö.
690/1291) sûfîlerin işârî tefsir ameliyesinde ittifakla başvurduğu ‘Kur’ân-ı
Kerîm’in zâhiri, bâtını, haddi ve matla‘ı vardır’ hadis-i şerifi üzerine
getirdiği yorum üzerinden incelemeye tabi tutulmuştur. Tilimsânî’nin ana
hatlarıyla İslâmî ilimler tasnifini de içeren söz konusu yorumunu şöyle
özetlemek mümkündür: Kur’ân-ı Kerim ve hadis-i şerifler üzerine getirilen
yorumlarda zâhir/ilim ve bâtın/irfan anlamın varlığını, ayrıştığı/had ve
birleştiği/matla‘ noktaları tek bir anlam bütününün parçaları olarak tespit
etmek. Bu tespitin bir diğer boyutu Tilimsânî’nin metinleri ilim-irfan-tahkik
üçlemesi içerisinde tasnif edişine dayanmaktadır. Söz konusu üçlü ayrıma göre
had ve matla‘ı bilmek tahkike karşılık gelmektedir. Afifüddin Tilimsânî’nin söz
konusu hadis-i şerif üzerine getirdiği teknik ve cami yorumu diğer sûfîlerde
bulmak güçtür. Bu makalenin amacı Tilimsânî’nin getirdiği nazarî yorumun amelî
yansımasını Bursevî’nin ‘Mü’min Mü’minin Aynasıdır’ hadis-i şerifi üzerine
getirdiği yorumlar üzerinden tespit etmek ve bu vesileyle farklı zamanda
yaşamış Ekberî sûfîlerin kullandıkları asıllar (usûl) ve bu asıllardan bilgi
çıkarma yöntemleri (menhecü’l-istinbât) arasındaki bütünlüğe ve sürekliliğe
işaret etmektir. Bu amaca binaen Tilimsânî’nin söz konusu tasnifinden hareketle
Bursevî’nin makaleye konu edinilen hadis üzerine getirdiği yorumlar arasında
beşer cinsine ait müminle ilgili olanları zâhirî, cin ve melek cinsine ait
müminle ilgili olanları bâtınî ve Hak Mü’minle ilgili olanları ise zâhirî ve bâtınînin
ayrıldığı/had ve birleştiği/matla‘ yerleri ortaya koyan yorumlar olarak tespit
edilmiş ve detaylandırılmıştır. Makalenin amacı öncelikli olarak Bursevî’nin ‘Şerhu
Kavlihî ‘Aleyhi’s-Selâm: el-Mü’minü Mirâtü’l-Mü’min’ isimli eserinin incelemesi
olduğu için söz konusu eserin tahkikine ekte yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ekberiyye, Zahirî-Bâtınî Yorum, Had-Matla‘, Afîfüddin Tilimsânî, İsmail Hakkı Bursevî

STUDY AND CRİTİCAL EDİTİON OF ISMAİL HAKKI BURSEVÎ'S COMMENTARY ON THE HADİTH ‘THE BELİEVER İS A MİRROR OF HİS FELLOW BELİEVER’: A STUDY ON THE POİNTS WHERE THE ESOTERİC AND EXOTERİC MEANİNG UNİTE AND SEPARATE

Öz

Ismail Hakkı Bursevī (d. 1137/1725) is a scholar-Sufi of the Akbarī tradition who is widely known among Ottoman scholars and Sufis for his prolific works. Among his works, the allegorical exegesis Rūḥ al-Bayān is of singular importance. This paper, which deals with Ismail Hakkı Bursevī’s treatise on the ḥadīth ‘The believer is a mirror of his fellow believer’, will examine Ismail Hakkı Bursevī’s perspective on allegorical exegesis, the delicate balance that he observes in his literal and esoteric interpretations, alongside the Akbarian ‘Afīf al-Dīn Tilimsānī’s (d. 690/1291) interpretation of the ḥadīth that the Quran possesses an outer, inner, limited, and highest meaning. This interpretation of Tilimsānī’s, which integrates his general classification of the Islamic sciences, can be summarized as follows: evaluating the interpretations advanced on the Quran and ḥadīths which have a meaning of outer/knowledge/ilm and inner/gnosis/ma‘rifah, and the points at which they are separated/ḥadd and and united/maṭla‘ are, as parts of a whole, all within a single meaning. Another aspect of this evaluation is based on the classification of the tripartite ‘ilm-‘irfān-taḥqīq in the works of ‘Afīf al-Dīn Tilimsānī. It is difficult to find when it comes to other Sufis the likes of ‘Afīf al-Dīn Tilimsānī’s technical and extensive interpretation on the said ḥadīth. The purpose of this paper is to determine the practical reflection of Tilimsānī’s theoretical interpretation through Ismail Hakkı Bursevī’s interpretation of the ḥadīth ‘The believer is a mirror of his fellow believer’, and, therefore, to also point out the coherence and continuity of the Akbarian Sufis’ methods and the knowledge that they derived from them. Additionally, by using Tilimsānī’s above-mentioned classification as a starting point, we have identified and elaborated on Bursevī’s interpretations on the said ḥadīth as interpretations of outer (ẓāhirī) for those about the believers belonging to the human genus (al-mu’min al-basharī), inner (bāṭinī) for those concerning the believers of the jinn or angelic genus (al-mu’min al-jinnī va’l-malakī), and as for those that are related to God the Faithful (Al-Mu’min) is where the outer and inner were separated/ḥadd united/maṭla‘. Included in the appendix is a critical edition of Sharḥ Qawlihi ‘Alayhi al-Salām: Al-Mu’min Mir’āt al-Mu’min. 

Anahtar Kelimeler

Akbarians, İnterpretation, Hadd-Maṭla‘, ‘Afīf al-Dīn Tilimsānī, Ismail Hakkı Bursevī

Kaynakça

• Ali Kārî. Mirkātü’l-Mefâtîh Şerhu Mişkāti’l-Mesâbîh. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2002.
• Begavî, Muhyissünne. Mesâbîhü’s-Sünne. nşr. Yusuf Abdurrahman Maraşlı ve Diğerleri, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1987.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. nşr. Yekta Saraç, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2016.
• Bursevî, İsmail Hakkı. el-Furûk. nşr. Şeyhzâde Mehmed Esad, İstanbul: Dâru’t-Tibâeti’l-Ma’mûre, 1251.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Kenz-i Mahfî, İstanbul 1290.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-Beyân, İstanbul: el-Matbaatü’l-Osmâniyye 1306.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Şerhu’l-Erba‘îne Hadîsen, Bursa Yazma Eski Basma Eserler Kütüphanesi, nr. 38.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Şerhu Kavlihî Aleyhi’s-Selâm: el-Mü’minü Mir’âtü’l-Mü’min, Bursa Yazma Eski Basma Eserler Kütüphanesi, nr. 41.
• Demirli, Ekrem, “Vahdet-i Vücûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2012, 42: 431-5.
• Ebû Saîd Hâdimî. Mecâmiu’l-Hakāîk ve’l-Kavâid ve Cevâmiu’r-Revâik ve’l-Fevâid. nşr. Hâlid Azîzî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2016.
• Gültekin, Ayşe. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Hadis Şerh Metodu”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 10/48 (2017), 710-727.
• İbnü’l-Arabî. el-Futûhâtü’l-Mekkiyye, nşr. Abdülkâdir el-Cezâirî ve Diğerleri, Mısır: Dâru’l-kütübi’l-Arabiyyetü’l-Kübrâ, t.y.
• Kara, İsmail. Bir Felsefe Dili Kurmak -Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi-. İstanbul: Dergah Yayınları, 2005.
• Karapınar, Fikret. “İlk Dönem Sûfîlerin Nassları Yorumlama Tarzı”, Kur’ân’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. ed. Mustafa Öztürk, İstanbul: KURAMER, 2018, 97-128.
• Kara, İsmail. Bir Felsefe Dili Kurmak -Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi-, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Ekberiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994, 10: 544-545.
• Kudâ‘î. Müsnedü’ş-Şihâb. nşr. Hamdî b. Abdülmecid, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Kuşeyrî. er-Risâle. nşr. Enes Muhammed Adnân eş-Şerfâvî, Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2017.
• Martı, Huriye. “‘Mü’min Mü’minin Aynasıdır’ Rivayeti Üzerine Bir İnceleme”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 27 (Bahar 2009), 29-63.
• Musakhanov, Orkhan. Tilimsânî İlâhî İsimler Nazariyesi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Namlı, Ali. İsmail Hakkı Bursevî Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.
• Ögke, Ahmet. “İbnü’l-Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem’inde Ayna Metaforu”. Tasavvuf Dergisi, İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2, 23 (Ocak-Haziran 2009), 75-89.
• Özköse, Kadir. “Tasavvuf Kültüründe Bâtın ve Bâtınî/Ledünnî Bilgi Kavramlarının Referans Çerçevesi”. Kur’ân’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. ed. Mustafa Öztürk, İstanbul: KURAMER, 2018, 59-84.
• Selvi, Dilaver. “‘Her Ayetin Bir Zâhiri Bir Bâtını Vardır’ Hadisindeki Zâhir ve Bâtın Kavramları Üzerine Değerlendirmeler”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 11/2 (2011), 7- 41.
• Sinemoğlu, Nermin-Uludağ, Süleyman-Pala, İskender. “Ayna”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002, 4: 259-262.
• Şa’rânî. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Şihâbeddin Sühreverdî. Avârifü’l-Ma‘ârif. nşr. Ahmed Abdürrahim es-Sâih-Tevfik Ali Vehbe, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2006.
• Teftazânî. Şerhu’l-Akâid. nşr. Arfe Abdurrahman Ahmed ve Abdurrahman en-Nâdî, Kuveyt: Dârü’z-Ziyâ, 2013.
• Tilimsânî, Afifüddin. Şerhu Fusûsi’l-Hikem. Tahran: Meclis-i Şura-yı İslami Kütüphanesi, nr. 10613.
• Tilimsânî, Afîfüddin. Şerhu Menâzili’s-sâirîn. Kütahya Vahid Paşa Kütüphanesi, nr. 364.
• Tilimsânî, Afîfüddin. Şerhu’l-Fâtiha ve Ba’zı Sûreti’l-Bakara. nşr. Orkhan Musakhanov, İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. [İstanbul]: Nebioğlu Basım Evi, 1960.