SYMBOLIC INTERPRETATION OF VERSES AND HADITHS FROM CERTAIN SUFI PARABLES

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 1, 327 - 349, 29.06.2020

Cüveyriye İltuş

https://doi.org/10.30627/cuilah.715970

Öz

Parables, which had important impacts on the
shaping of the society and culture before the adoption of Islam, took a
different form with the adoption of Islam and continued their impact and
permanence on the society.

Due to the fact that parables included
expressions that may be considered exaggerated, there has been a distant
scientific approach towards these works; and they were not utilized
sufficiently. For these reasons, the story of the discovery of parables in
scientific terms began later than the studies carried out in this field in the
West. It is important to make sound evaluation and analysis within the
framework of a certain methodology for the parables, which have an important
place in terms of cultural assets and intellectual history.

Sufi
parables, which constitute a part of our cultural heritage, have an invaluable
place in the history of Sufism due to the fact that they reflect the
historical, geographical, socio-cultural and such characteristics of the period
as well as the lives, views, beliefs and hearts of the Sufis. Therefore, Sufi
parables are important resources in terms of the history of Sufism. Having an
essential role in the shaping of Sufi works written on identifying human beings
and of the religious culture, Sufi parables still maintain the vividness they
had in the past.

Quran
is a holly book, which has been tried to be understood since its introduction,
and has been tried to be interpreted in terms of its certain verses. Sufis also
began to understand and interpret the Quran in the earliest times under the
influence of their own world of love; hence, they developed their unique
understanding of interpretation. These efforts of understanding and interpretation
were combined with the depth and richness of the Sufi world of love; and there
emerged the tradition of symbolic interpretation, which introduced an original
and colorful approach to the history of interpretation. However, it is notable
that Sufis used a humble language in expressing their interpretations by citing
their comments other than the apparent meanings as "symbols".
Symbolic interpretations, which did not appose to or prioritize the apparent,
added richness and multidimensionality to the verses.

This could also be observed in the evaluation
of hadiths. In addition to verses, Sufis also interpreted the hadiths within
the richness of their worlds of love. Thus, they contributed to the
interpretation and hadith sciences by introducing a unique and significant
perspective.

In this
article, the similarities and differences in the symbolic interpretations of
verses and hadiths were reviewed in the light of the parables of certain Sufis,
who represent different sects and schools. In addition, the relationship of
these symbolically interpreted verses and hadiths with their apparent meanings
was also discussed. As a result of the study, it was observed that the symbolic
interpretations of the verses and hadiths examined generally remained within
the framework of their apparent meanings; however, they were deepened and
enriched with a Sufistic perspective. It was also observed that a verse was
sometimes interpreted without concerning the after-before relationship within
the Sufistic content; and that a Sufistic content and concept were described by
using a word similarity in the verse.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Sufi, Parable, Symbolic Interpretation

BAZI SÛFÎ MENÂKIBNÂMELERİNDE YER ALAN ÂYET VE HADİSLERİN İŞÂRÎ YORUMLARI

Öz

Toplumun
ve kültürün şekillenmesinde, İslâm dini kabul edilmeden önce de önemli etkiye
sahip olan menkabeler, İslâmiyetin kabulüyle birlikte farklı bir çizgiye
bürünerek toplum üzerindeki etkisini ve kalıcılığını devam ettirmiştir.

Menâkıbnâmelerin
içerisinde abartılı sayılabilecek ifadelerin yer alması, bu eserlere ilmî
açıdan mesafeli yaklaşılmasına neden olmuş ve bu eserlerden yeterince istifade
edilememiştir. Bu sebeplerle menâkıbnâmelerin ilmî açıdan keşfedilme hikayesi, batıda
bu doğrultuda yapılan çalışmalara nazaran daha geç başlamıştır. Kültürel varlık
ve düşünce tarihi açısından önemli yere sahip olan menâkıbnâmelerin belirli bir
metot çerçevesinde, sağlıklı bir şekilde analiz edilerek değerlendirilmesi önem
arz etmektedir.

Tasavvuf
tarihinde, kültürel mirasımızın bir bölümünü oluşturan sûfî menâkıbnâmeleri
döneminin tarihî, coğrafi, sosyo-kültürel özellikleri gibi dönemsel
özelliklerini yansıtmasının yanında sûfîlerin hayatları, görüşleri, düşünce ve gönül
dünyalarını da yansıttığı için kıymetli bir yer tutmaktadır. Bu sebeplerle sûfî
menâkıbnâmeleri tasavvuf tarihi açısından önemli kaynak durumundadır. İnsanı
tanımaya dair yazılan tasavvufî eserler ve dinî kültürün şekillenmesinde,
aktarılmasında önemli role sahip sûfî menâkıbnâmeleri geçmişte olduğu gibi
günümüzde de canlılığını korumaktadır.

Kur’ân-ı
Kerim nüzûlünden itibaren anlaşılma ve bazı âyetleri itibariyle de yorumlanma
çabası içinde olunan mukaddes bir kitaptır. Sûfîler de erken dönemlerden
itibaren kendi gönül dünyalarının etkisiyle Kur’an’ı anlamaya ve yorumlamaya
başlamışlar, böylece kendilerine mahsus bir yorum anlayışı geliştirmişlerdir. Bu
anlama ve yorumlama gayretleri, sûfîlerin gönül dünyalarındaki derinlikle ve
zenginlikle birleşince tefsir tarihine özgün ve renkli bakış açısı kazandıran
işârî yorum geleneği ortaya çıkmıştır. Ancak sûfîlerin yorumlarını zikrederken
kullandıkları üslupta dikkate değer olan husus zâhirî anlamın dışındaki
yorumlarına “işâret” adını vermek suretiyle mütavazı bir dil kullanmalarıdır.
Zâhire muhalif olmayan ve kendini ona öncelemeyen işârî yorumlar âyetlere
zenginlik ve çok boyutluluk kazandırmıştır.

Bu
durum, hadislerin değerlendirilmesinde de görülmektedir. Sûfîler sadece
âyetleri değil aynı zamanda hadisleri de kendi kalp dünyalarının zenginliğiyle
yorumlamışlardır. Böylece tefsir ve hadis ilimlerine de özgün ve kayda değer
bakış açısı kazandırarak katkı sağlamışlardır.

Bu makalede, farklı meşrep ve ekolleri temsil eden bazı sûfîlerin
menâkıbnâmelerinden hareketle, âyet ve hadislerle ilgili yaptıkları işârî
yorumların benzerlik ve farklılıkları
üzerinde durulmuştur. Ayrıca işârî olarak yorumlanan bu âyet ve hadislerin
zâhirî anlamlarıyla ilişkisi de ele alınmıştır. Çalışma neticesinde, incelenen
âyet ve hadislerin işârî yorumlarının genel olarak zâhirî anlamları çerçevesinde
kaldığı bununla birlikte tasavvufî bakış açısıyla derinleştirildiği ve
zenginleştirildiği görülmüştür. Ayrıca zaman zaman bir âyetin siyak-sibak
ilişkisi dikkate alınmadan tasavvufî muhteva dahilinde yorumlandığı ve âyette
yer alan bir kelime benzerliğinden hareketle tasavvufî bir konu ve kavramın
izah edildiği de müşahede edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sûfî, Menâkıbnâme, İşârî Yorum

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs, thk. Abdülhamid Hendavi, Ⅱ, Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1420/2000.
• Aşkar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Ateş, Süleyman, İşârî Tefsîr Okulu, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Ay, Mahmut, Kur’an Ne söyler? Sûfî Ne Anlar?, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2016.
• Baltacı, Halil, “Necmeddîn Dâye’nin Bahru’l-Hakâik Adlı Tefsirinde İbâdetlere Dair Bazı İşârî Yorumlar”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/20, (Çorum, 2011), 193-210.
• Bekiroğlu, Haydar. “Kuşeyrî’nin Letâif’inde İşârî Anlam Dünyası”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (2017), 89-119.
• Burns, Gerald L. “Gazâlî’nin Tasavvufî Hermenötiği”. çev. Turan Koç. İslâmî Araştırmalar- Gazâlî Özel Sayısı- 13/3-4 (2000), 420-428.
• Canım, Rıdvan, “Klasik Türk Edebiyatında Menâkıbnâmeler”, Avrasya Etüdleri, 19/43, (Ankara, 2013), 139-158.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali, Mu’cemü’t-Ta’rîfât, Mısır: 1308.
• Çelebi, Şevkî, Menâkıb-ı Ebû İshâk-ı Kâzerûnî (İnceleme- Metin-Tıpkı Basım), haz. Fatih Bayram, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Çelik, Süheyla, Ariflerin Menkıbeleri’ndeki “Kul ve Mürîd” Olma ile İlgili Rivayetlerin Tahlili (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde 2011.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fadl, Sünen-i Dârimî; el-Kütübü’s-Sitte, (Mevsûatül-Hadîs eş-Şerîf içinde), haz. Sâlih b. Abdulazîz, Arabistan: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Demirli, Ekrem. “Kuşeyri’den İbnü’l-Arabî’ye İşârî Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşârî Yorumdan Tahkîke Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 121-142.
• Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed, Kitâbü’l-ayn, haz. Abdülhamid Hindâvî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdî, “Sünen-i Ebû Dâvûd”, el-Kütübü’s-Sitte, (Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içerisinde), haz. Sâlih b. Abdulazîz, Arabistan: Dâru’s-Selâm, 1421/2000.
• Eflâkî, Ahmed, Ariflerin Menkıbeleri, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2011.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya'kûb b. Muhammed, Kâmûsü'l-Muhît ve Okyânûsü'l-Basît (Kamus Tercümesi), çev. Ahmed Asım Cenânî Ayntâbî, I, İstanbul: 1304.
• Gökalp, Yusuf - Teber, Hatice. “Risâle-i Su’âl-i Hırka, Risâle Der Beyân-ı Kemer ve Risâle Der Beyân-ı Post İsimli Bektâşî Metinlerinde Dinî-Tasavvufî Semboller”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2016), 77-91.
• Gördük, Yunus Emre, Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir, İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Gördük, Yunus Emre, “‘Tefsir-Te’vîl’ Ayrımı ve İşârî Tefsirin Öznel Mahiyeti Bağlamında ‘Yorum-Algı’ Sorunu”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/7, (Denizli, 2017), 1-27.
• Güzel, Abdurrahman, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı, Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman, Kitâbü’l-ayn, haz. Abdülhamid Hindâvî, Ⅰ-Ⅳ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Hasbî, Süleyman, Kitâb-ı Mirkât-i Merâtib-i İlm-i Ledünnî fî Menâkıb-i Abdülkâdir-i Geylânî, İstanbul: 1300/1883.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd er-Rebeî el-Kazvinî (ö. 273/886), “es-Sünen”, el-Kütübü’s-Sitte (Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içerisinde), haz. Sâlih b. Abdülazîz, Riyad: Dâru’s-Selâm, 1421/2000.
• Kanar, Mehmet, Kanar Osmanlı-Türkçe Sözlüğü, İstanbul: Say Yayınları, 2008.
• Karaman v.dğr., Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, ⅠⅤ, Ankara: DİB Yayınları, 2006.
• Karapınar, Fikret, “Rivâyetlerde İşârî Yorum”, Hadis Tetkikleri Dergisi, 5/2, (İstanbul, 2007), 89-104.
• Kartal, Abdullah. Abdülkerîm Cîlî -Hayatı, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi- İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhim el-Buhârî, et-Ta’arruf li Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1960.
• Kılınçlı, Sami. “İşârî Te’vil ve Kuşeyrî’nin Cihad ve Kıtal Ayetlerini Yorumlama Yöntemi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2017),119-155.
• Mercan, İsmail Hakkı, Şeyh Alaeddin Ali b. Yahya es-Semerkandî ve Menâkıbnâmesi’nin Transkribe Tahlil ve Tenkidi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1996.
• Mısrî, Ahmed b. Celâl, Celâu’s-Sadâ fî Sîreti İmâmi’l-Hudâ, trc. Hayri Kaplan, Ankara: Yeni Zamanlar Yayınları, 2004.
• Mustafa, İbrahim v. dğr., el-Mu’cemu’l-Vasit, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1986.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc en-Nisâbûrî, “es-Sahîh”, el-Kütübü’s-Sitte (Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içerisinde), haz. Sâlih b. Abdülazîz, Riyad: Dâru’s-Selâm, 1421/2000.
• Özköse, Kadir. “Tasavvuf Kültüründe Bâtın ve Bâtınî/Ledünnî Bilgi Kavramlarının Referans Çerçevesi”, Kur’an’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. ed. Mustafa Öztürk. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Pala, İskender, “Menâkıbnâme”, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları, 1995. Sâmi, Şemseddin, Kamûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2007.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tûsî, el-Lüma‘ fî Târîhi’t-Tasavvufi’l-İslâmî, nşr. Abdülhalîm Mahmud-Tâhâ Abdülkâdir Server, Kahire:1960.
• Şah, Serap, Safvetü’s-Safâ’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri cilt 1-2 (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
• Tatcı, Mustafa, Şabân-ı Velî Kitabı, İstanbul: H Yayınları, 2018.
• Teber, Ömer Faruk. Bektâşî Erkânnâmelerinde Mezhebî Unsurlar. Ankara: Aktif Yayınları, 2008.
• Teber, Ömer Faruk. Balkanlar’da Bâbâgân Koluna Ait Bir XIX. Yüzyıl Bektâşî Erkânnâmesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2012.
• Teber, Ömer Faruk, “Dini Edebi Metinler Olarak Menâkıbnâmelerin İslam Tasavvufundaki Önemi Hoca Ahmed Yesevî Menâkıbnâmeleri Örneği”, Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2/1(Özel sayı), 2016, 364-370.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî, es-Sünen, thk. Beşşar Avvad Maruf, Ⅰ-Ⅳ, Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslamiyye, 1998.
• Yardım, Emine Seval, Menkıbe ve Menâkıbnâmelerle İlgili Eserler İçin Açıklamalı Bir Bibliyografya Denemesi (1928-1998) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1999.
• Yıldırım, Ahmet. “Hadisleri Anlamada İşârî Yorum”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2004), 13-36.