HABEŞÎZÂDE ABDURRAHİM RAHÎMÎ’NİN MATLA‘U’L-İŞRÂK ADLI SİLSİLENÂMESİ VE MATLA‘U’L-İŞRÂK’A GÖRE TARİKATLAR VE ŞEYH SİLSİLELERİ

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 1, 38 - 62, 29.06.2020

Suat Donuk

https://doi.org/10.30627/cuilah.724948

Cited By: 1

Öz

Birbirine icazet veren şeyhlerin, peşi sıra tahta çıkan hükümdarların ve aynı soydan gelen kişilerin sıralı listesini içeren eserlere silsilenâme adı verilir. Yazma eser kütüphanelerinde manzum veya mensur pek çok Türkçe silsilenâme örneği vardır. Bunların çoğunluğunu tarikat postnişinlerinin sıralı listesini içeren silsilenâmeler meydana getirmektedir. Şeyh silsilenâmelerinden biri Habeşîzâde Abdurrahîm Rahîmî’nin Matla‘u’l-işrāk adlı eseridir. Habeş Valisi Mustafa Paşa’nın oğlu olan Rahîmî kâtiplik eğitimi ve medrese öğreniminin yanı sıra Melâmî, Halvetî, Celvetî ve Gülşenî şeyhlerinden tasavvuf terbiyesi aldı. Yaşamının önemli bir kısmını Silahdar Şehid Ali Paşa’nın hizmetinde geçirdi. Divan kâtipliği, maliye tezkireciliği, cizye muhasebeciliği gibi görevler ifa ettikten sonra 1440/1727 senesinde vefat etti. Habeşîzâde Rahîmî, Nâbî ile mektuplaşmış, müşterek şiirler yazmıştır. Lugaz ile muamma çözmede, tarih düşürmede ve nazire yazmada ustadır. Biyografik kaynaklar şiir ve inşası güzel, tasavvufî ıstılahlara vâkıf bir şair olan Habeşîzâde Rahîmî’nin sadece müretteb Dîvân’ının olduğunu bildirmektedir. Matla‘u’l-işrāk, Mesnevi Şârihi Sarı Abdullah Efendi’nin Meslekü’l-uşşāk adlı kasidesini tanzîr etmek için yazılmıştır. Matla‘u’l-işrāk’ın yazılış tarihi ve yeri belli değildir. Türkiye yazma eser kütüphanelerinde şu ana kadar tespit edilebilmiş iki nüshası bulunmaktadır. Matla‘u’l-işrāk 85 beyitten meydana gelmiş bir kasidedir. Ancak eser öğretici ve tasavvufi içerikli olduğu için kasidenin klasik özelliklerini göstermemektedir. Aruzun mefā‘īlün / mefā‘īlün / mefā‘īlün / mefā‘īlün kalıbıyla yazılmıştır. Belirgin bir vezin ve kafiye kusuru içermemektedir. İçerisinde yer alan edebî sanatların sayısı oldukça azdır. Dil varlığı ağırlıklı olarak Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmaktadır. Bu nedenle dil ve üslubu oldukça ağırdır. Matla‘u’l-işrāk’ta Türkçe atasözü ve arkaik kelime bulunmamaktadır. Tüm manzume boyunca sadece bir Türkçe deyim geçmektedir. Matla‘u’l-işrāk’ta Bayramî-Melâmî tarikatına mensup şeyhlerin silsilesi verilmiştir. Bu şeyhlerin yaşamı hakkında kısa bilgiler sunulmuştur. Bazılarının ise sadece ismi zikredilmiştir. Ayrıca Mevlânâ, Yûnus Emre, Hallâc-ı Mansûr, Nesîmî gibi meşhur mutasavvıflara değinilmiştir. Matla‘u’l-işrāk’ın bazı beyitlerinde tarikata mensubiyet, dervişlerden beklenen davranışlar, fenafillah mertebesine ulaşan salikte görülen haller vb. tasavvufî bilgiler de verilmiştir. Bu makalenin giriş kısmında Habeşîzâde Abdurrahîm Rahîmî’nin hayatı hakkında geniş bilgiler verilmiştir. Esas bölümünde Habeşîzâde Rahîmî’nin Matla‘u’l-işrāk adlı eseri ayrıntılı bir şekilde tanıtılmıştır. Matla‘u’l-işrāk’tan hareketle Osmanlı sosyal ve dinî hayatında yer alan çeşitli tarikatlar ve bunların şeyh silsileleri hakkında bilgiler verilmiştir. Mevzunun metin üzerinde görülebilmesi için Matla‘u’l-işrāk’ın iki nüsha üzerinden kurulan tenkitli metnine makalenin sonunda yer verilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Silsilenâme, Habeşîzâde Rahîmî, Kaside

HABEŞÍZĀDE ABDURRAHÍM RAHÍMÍ’S SİLSİLENĀME NAMED MATLA‘U’L-İŞRĀK AND DICTIONS AND SUFİ SERİES BY MATLA’U’L-İŞRĀK

Öz

The works containing the ordered list
of the sheikhs who gave each other, the monarchs who came to the throne and the
descendants of the same lineage are called silicas. There are many examples of
Turkish silsilenâme in verse or prose books in manuscripts libraries. The
majority of these are silsilenâmes that contain an ordered list of the sect
sheikhs. One of the Sheikh silsilenâme is the work of Habeşîzâde Abdurrahîm
Rahîmî called Matla‘u’l-isrāk. Rahîmî, the son of the Governor of Habeş Mustafa
Pasha, In addition to his clerk training and madrasa education, he received
mysticism from the sheikhs of Melâmî, Halvetî, Celvetî and Gülşenî. He spent
most of his life in the service of Silahdar Şehid Ali Pasha. After performing
duties such as clerk of the court, fiscal review, jizye accountancy he died in
1440/1727. Habeşîzâde Rahîmî corresponded with Nabi and wrote joint poems. He
is a master in solving muamma with lugaz, reducing history and writing to the
nazire. Biographical sources state that Habeşîzâde Rahîmî, a poet with good
poetry and construction, and sufistic reforms, has a regulated Divan.
Matla‘u'l-isrāk was written to be an example to Sarı Abdullah Efendi’s who
commentator of Mesnevi ode named "Meslekü'l-uşşāk". The date and
place of writing are not certain. There are two copies that have been
identified so far in Turkey manuscripts libraries. It is a ode composed of 85
couplets. But the work does not show the classical features of the ode, as it
is instructive and mystical. It is written with the pattern of Aruz Mefā‘īlün /
mefā‘īlün / mefā‘īlün / mefā‘īlün. It does not contain a pronounced meter and
rhyme defect. The number of literary arts in it is very low. Language presence
is predominantly composed of Arabic and Persian words. For this reason Therefore,
its language and style are quite heavy. There is no Turkish proverb and archaic
word in Matla‘u'l-isrāk. Only one Turkish idiom is used throughout the verse.
In Matla‘u'l-isrāk, the sequence of the sheikhs of the Bayramî-Melâmî sect was
given. Brief information about the life of these sheikhs is presented. Others
only mentioned the name. Also, famous Sufis such as Mevlânâ, Yunus Emre,
Hallâc-ı Mansur and Nesîmî were mentioned, and some couplets contain Sufi
information. In some couplets of Matla‘u'l-isrāk, membership of the cult,
behaviors expected from the dervishes, the situations seen in the health,
reaching the level of fenafillah, etc. Sufi information was also given. In this
article, the work of Habeşîzâde Abdurrahîm Rahîmî named Matla‘u'l-isrāk was
introduced in detail, and On the basis of Matlau'l-isrāk, informations was
given about the various sects taking part in Ottoman social and religious life
and their sheikh lines.

Anahtar Kelimeler

Silsilenâme, Habeşîzâde Rahîmî, Ode

Kaynakça

• Abdülkadiroğlu, Abdülkerim (1999). İsmail Beliğ Nuhbetü’l-âsâr li-Zeyli Zübdeti’l-eş‘âr, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Aksoyak, İ. Hakkı (23.03.2020). “RAHÎMÎ, Habeşîzâde Abdurrahîm Rahîmî Bey”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rahimi-habesizade-abdurrahim-rahimi
• Arslan, Mehmet (2010). Tayyar-zâde Atâ Osmanlı Saray Tarihi Târîh-i Enderûn, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Ateş, Ahmet (1942). “Metin Tenkidi Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, Cilt 7, Sayı 0, s. 253 257.
• Ayçiçeği, Bünyamin (2014). “Sarı Abdullah Efendi (ö. 1661)’nin Meslekü’l-uşşâk Kasîdesi ve La‘lî-zâde Abdülbâkî (ö. 1716)’nin Zeyli”, Turkish Studies, Volume 9/3 Winter, p. 189-211.
• Ayçiçeği, Bünyamin (2019). Hak Âşıklarına Rehber Hediyyetü’l-müştâk La‘lîzâde Abdülbâkî, İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Ayçiçeği, Bünyamin (28.03.2020). “ABDÎ, Sarı Abdullah Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/abdi-sari-abdullah-efendi.
• Belin, M. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Tarihi, (çev.) Oğuz Ceylan, Ankara: Gündoğan Yayınları.
• Bilkan, Ali Fuat (1997). Nâbî Dîvânı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Bilkan, Ali Fuat vd. (2013). XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Çapan, Pervin (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Çalik Orhun, Fatma (2019). “Sevakin: Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuzeydoğu Afrika Limanı”, Tarih ve Gelecek Dergisi, Nisan, Cilt 5, Sayı 1, s. 63-78.
• Çifçi, Ömer (2017). Fatîn Davud Hâtimetü’l-Eş'âr, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Donuk, Suat (2020). “Türk Edebiyatında Silsilenâme ve Seyyid Ahmed Cezbî’nin Câmi‘u’s-silsile Adlı Silsilenâmesi”, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, Volume 6, Issue 1, Winter, p. 16-36.
• Ekinci, Ramazan (2013). Hafız Hüseyin Ayvansarâyî Vefeyât-ı Ayvansarâyî, (editör) Adem Ceyhan, İstanbul: Buhara Yayınları.
• Ekinci, Ramazan (2018). Vekâyi’ü’l-fuzalâ Şeyhî’nin Şakâ’ik Zeyli, (editör) Derya Örs, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Er, Şaban (2015), Melâmîlik ve Osmanlı Devri Melâmîleri, İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları.
• Erdem, Sadık (1994). Ramiz ve Âdâb-ı Zurafâsı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Habeşîzâde Rahîmî, Matla‘u’l-işrâk, Ankara Milli Kütüphane, no. 06 Mil Yz FB 240, vr. 104-105a (A).
• Habeşîzâde Rahîmî, Matla‘u’l-işrâk, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Bölümü, no. OE Yz 0342, vr. 143a-144b (İ).
• Habeşîzâde Rahîmî, Târîh-i Feth-i Mora li-Şehîd Ali Paşa, Ankara Milli Kütüphane, no. 06 Hk 3752, vr. 25 (A2).
• İnce, Adnan (1994). Mîrzâ-zâde Mehmed Sâlim Divanı, Ankara: Yüksek Öğretim Kurulu Matbaası.
• İnce, Adnan (2005). Tezkiretü’ş-şuara Sâlim Efendi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• İsmail b. Mehmed Emin (1945). İzahü’l-meknûn fi’z-Zeyli alâ Keşfi’z-zünûn an Esâmi’l-kütübi ve’l-Fünûn, İstanbul: Maarif Vekâleti Matbaası.
• Kanar, Mehmet (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Say Yayınları.
• Karahan, Abdülkadir (2006). “Nâbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXII, s. 258-260, İstanbul: TDV Yayınları.
• Kurnaz, Cemal-Mustafa Tatcı (2001). Tuhfe-i Nâilî Mehmet Nail Tuman. Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• Mehmed Süreyya (1311). Sicill-i Osmânî yâhud Tezkire-i Meşâhîr-i Osmânî, C. 3, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Müstakimzâde Süleyman Sa‘deddin (1928). Tuhfe-i Hattâtîn, İstanbul: Devlet Matbaası.
• Müstakimzâde Süleyman Sa‘deddin, Mecelletü’n-nisâb, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Halet Efendi, no. 628.
• Özer, Zübeyde (2015). “Sarı Abdullah Efendi’nin Cevheretü’l-bidâye ve Dürretü’n-nihâye Adlı Eserinde Bayramî-Melâmîler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 8, Sayı 41, Aralık, 1361-1368.
• Pekolcay, A. Necla-Abdullah Uçman (1995). “Eşrefoğlu Rûmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul C. 11, s. 480-482, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Sarı Abdullah Efendi, Meslekü’l-‘uşşāk, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, no. BEL Yz K 0596, vr. 153b-156a.
• Sezgin, Abdülkadir (1996). “İslam Düşüncesinde Tarikat ve Bektaşi Tarikatı”, Erdem AKM Dergisi, C. 8, S. 23, s. 337-358.
• Tosun, Necdet (2009). “Silsile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul C. 37, s. 206-207, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Ünver, İsmail (2008). “Çeviriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”, Turkish Studies, Volume 3/6, Fall, s. 1-46.