HANEFÎ MEZHEBİNDE ÂHÂD HADİSİN OTORİTESİ VE MUHADDİSLERİN BU KONUDAKİ ETKİSİ -YOLCULUKTA NAMAZLARIN BİRLEŞTİRİLMESİ ÖRNEĞİ-

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 2, 570 - 590, 25.12.2020

Mohamad Anas Sarmını , Ayşe Güler

https://doi.org/10.30627/cuilah.723654

Öz

Pek çok araştırmada ehl-i reyin âhâd hadisin otoritesi meselesinde bazı noktalarda muhaddislerden ayrıldığı ele alınmıştır. Bu çalışma, Hanefîlerin hadis tenkit metodunun gelişim sürecini ve bu süreçte muhaddislerin metoduna ait bazı hususların Hanefî tenkit metoduna intikal edip etmediğini araştırmayı hedeflemektedir. Araştırmanın iddiası, isnad teorisinin genel kabul görmesinden sonra muhaddislerin metoduna ait bazı özelliklerin ehl-i reye intikal ettiği ve bu duruma bağlı olarak mütekaddimûn Hanefî âlimlerin hadis tenkit metoduyla müteahhirûn âlimlerin metodu arasında fark olduğudur. Araştırmada yolculukta namazların birleştirilme meselesi bu bağlamda incelenmiştir. Bu konu birbirine müteârız hadisleri haiz olması ve ayetlerin genel delaletine muhalif olması sebebiyle üzerinde ihtilaf edilen konulardandır. Çalışmada hadise dair meseleleri ehl-i rey metoduyla ele alan bir grup eser seçilmiştir. Eserlerin tarihsel çizgide takibi suretiyle, ehl-i rey metodunda âhâd hadislerin hücciyeti meselesine dair değişiklikler tespit edilmiş ve muhaddislerin metodunun bu değişikliklere etkisine işaret edilmiştir. Çalışma, araştırmanın başında zikredilen iddianın ispatı ile sonlanmıştır.
Araştırmada söz konusu etkinin sebepleri üzerinde durulmuştur. Buna göre ulûmu’l-hadis ve isnad teorisinin istikrar bulması; ilel, tarih, ricâl ve cerh ta‘dîl gibi isnad teorisine yardımcı disiplinlerin gelişimi bu sebeplerdendir. Öte yandan sahih hadise yönelik vurgunun artması ve “Sahîhayn hadisleri, ilim veya nazarî kesinlik ifade eder” şeklindeki söylemin şöhret bulması da müteahhirûn Hanefî âlimler nezdinde mevzu bahis hadislerle amel etmekten geri durmayı zorlaştırmıştır. Hanefî mezhebinde Cessâs’tan sonra haber-i âhâdın hücciyeti meselesi daha fazla işlenmemiştir. Muhaddislerin, âhâd hadisleri derecelendirmeleri ve özellikle sahih kitaplarda rivayet edilen hadisleri diğerlerinden temyiz etmeleri de Hanefî âlimler tarafından dikkate alınmamış; bu hadislerin hepsini, Kur’an, meşhur sünnet, icmâ ve küllî kaidelerle teâruzu kabul edilmeyen zannî âhâd hadisler olarak değerlendirmişlerdir. Mezhebin isnad teorisi ve etkileri karşısındaki delillerini de açıklamamışlardır. Sonuç olarak Hanefîler ve muhaddisler arasındaki etkileşimin karşılıklı olduğu söylenebilir. Hanefîler isnad teorisinden etkilenirken, muhaddisler de teâruz durumunda fakîh râvinin hadisini tercih etme ve umûmü’l-belvâ meselesinde teferrüdle ilgili bazı durumlarda Hanefîlerin metodundan etkilenmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, âhad hadis, ehl-i rey, yolculukta namazların birleştirilmesi, muhaddis

THE AUTHORITY OF THE AHAD HADITH IN THE HANAFI SCHOOL, AND THE EFFECT OF MUḤADDITHŪN ON IT -THE COMBINATION OF PRAYER DURING JOURNEY AS A MODEL-

Öz

In many studies, it has been considered that the people of opinion are different from the scholars of Hadith at some point in the issue of the authority of the Ahad hadith. This research aims to investigate the development of the Hadith criticism method among the Hanafis and whether some characteristics of the method of the muḥaddithūn in this process have passed to the Hanafi method. The claim of the research is that after the general acceptance of the isnad theory, some features belonging to the method of the hadiths were transferred to the Hanafis, and accordingly, there was a difference between the method of earlier scholars and later scholars in the Hanafi school. In this study, the question of Combination of Prayer During Journey was examined in this context. It was selected because it is one of the controversial issues since it has conflicting hadiths and opposes some Quranic verses. In the study, a group of books were selected that deal with the issues of hadith according to the method of Hanafi school. By following the works along the historical line, changes regarding the authority of the hadiths in the Hanafi method were determined and the effect of the method of the muḥaddithūn on these changes was pointed out.
The research focused on the causes of the effect. It referred it to several things, including the stability of hadith sciences, the stability of isnad theory and the development of the sciences that serve it as the sciences of ills, history, men, wound and amendment, such as ilal alhadith, history, science of rical and cerh wa ta‘dîl. As well as, the increase in the emphasis on the authentic hadith and the discourse that “the hadiths express the theoretical certainty” made it difficult to refrain from practicing these sound hadiths for the late Hanafi scholars. As a result, it can be said that the interaction between Hanafis and muhaddis is mutual. While the Hanafis were influenced by the theory of isnad, the muhaddis were also influenced by the Hanafi's method in some cases related to the preference of narrators according to their Fikih, and in the context of ummum albalwa.

Anahtar Kelimeler

Hadith, ahad hadis, poeple of opinion, Combination of Prayer During Journey, muḥaddith

سلطة الحديث الآحاد في المذهب الحنفي وأثر المحدثين فيها -الجمع بين الصلاتين في السفر أنموذجا

Öz

تُغاير سلطة الحديث الآحاد لدى أهل الرأي ما عليه المحدثون في نقاط معينة، وقد نوقشت هذه المسألة كثيراً، ويهدف هذا البحث إلى دراسة تطور منهج نقد الحديث عند الأحناف، وفيما إذا انتقلت إليه بعض مزايا منهج المحدثين، ويفترض أنه مع استقرار نظام الإسناد انتقلت بعض ملامح منهج المحدثين في التعامل مع الحديث إلى أهل الرأي، وعليه فإن هناك فرقا بين منهج الحنفية المتقدمين وبين المتأخرين في نقد الحديث وعملهم به. وقد اختار البحث مسألة الجمع بين الصلاتين في السفر لتكون أنموذجا للدراسة، إذ إنها من المسائل الخلافية بين العلماء بسبب الأحاديث المتعارضة فيها، وبسبب مخالفتها دلالة العام من الآيات. وقد اختار البحث مجموعة من الكتب المتخصصة بإيراد المسائل الحديثية على منهج أهل الرأي كمجال للدراسة، ثم تتبع ما طرأ فيها من تغيرات عبر العصور في مسألة سلطة الحديث والتأثر بمنهج المحدثين فيه، وخلص إلى إثبات الفرضية المذكورة.
توقف البحث عند أسباب هذا التأثير وأرجعها إلى عدة أمور، منها استقرار علوم الحديث ونظام الإسناد، واتساع العلوم التي تخدمها كعلوم العلل والتاريخ والرجال والجرح والتعديل، وأيضا علُو شأن الحديث الصحيح واشتهار القول بأن أحاديث الصحيحين تفيد العلم أو القطع النظري، بما جعل من العدول عن العمل بهذه الأحاديث شأنا صعبا على متأخري الحنفية ومستنكَرا عليهم. يضاف إلى ذلك أنَّ الحنفية المتأخرين لم يُعنَوا كثيرا بمزيد تأصيل لحجية الخبر الآحاد والتوقف عند مراتبه التي بيَّنها المحدثون، وخصوصا التمييز بين الحديث الصحيح المروي في الصحاح وغيره في هذا السياق، واكتفوا بالتعامل معها كلها على أنها من الأحاديث الآحاد الظنية، التي لا يمكن أن تعارض القطعي المتمثل بالقرآن الكريم، والسنن المشتهرة والإجماع والقواعد الكلية. ولم يشتغلوا على بيان مذهبهم وحججه أمام نظام الإسناد. ولكن في المقابل يمكن لنا القول بأن التأثير الذي حصل بين الحنفية والمحدثين كان تأثيرا متبادلا، فكما أن الحنفية تأثروا باستقرار نظام الإسناد، فإن المحدثين أيضا تأثروا بمنهج الحنفية في تقديم رواية الراوي الفقيه على غيره عند التعارض، وفي بعض ملابسات التفرد التي ناقشها الحنفية في مسألة عموم البلوى وأمثالها.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الحديث الآحاد, أهل الرأي, الجمع في السفر, المحدثون

Kaynakça

• Abdülmecid et-Türkmâni. Dirâsât fî usûli’l-hadis alâ menheci’l-hanefiyye. (Mektebetu Ahsen Âbâd Karaçi, 2009).
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. Tahkik: Şuayb el-Arnaût. 30 Cilt. (Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1997).
• Ali el-Kârî, Ebu’l-Hasen Nûruddîn Ali b. Sultan Muhammed el-Kârî. Mirkâtu’l-Mefâtîh. Tahkik: Cemal Aytânî. 11 Cilt. (Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 2001).
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed b. Musâ b. Ahmed el-Aynî. Umdetu’l-kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Tahkik: eş-Şehat Ahmed et-Tahan vd. 23 Cilt. (Kahire: es-Sehhar li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 2012).
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali el-Beyhakî. es-Sünenü’l-Kübrâ. Tahkik: Muhammed Abdülkadir Atâ. 10 Cilt. (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003).
• Beyhakî, Ma‘rifetu’s-sünen ve’l-âsâr. Tahkik: Abdulmu‘tÎ Emin Kal‘acî. 15 Cilt. (Karaçi: Câmiatu’d-Dirâsâti’l-İslamiyye, 1991).
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâliḳ el-Bezzâr el-Basrî. Müsnedü’l-Bezzâr. Tahkik: Mahfûzurahman Zeynullah, âdil b. Sa‘d ve Sabri Abdülhalık. 18 Cilt. (Medine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1988-2009).
• Desûkî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Arafe ed-Desûkî. Hâşiyetu’d-Desûkî alâ eş-Şerhi’l-kebîr. 4 Cilt. (Dâru’l-Fikr, ts).
• Ebû Bekr el-Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. Thk. Uceyl Casim en-Neşemî. 4 Cilt: (Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1994).
• Ebû İshak eş-Şîrâzî, Cemaleddin İbrahim b. Ali b. Yusuf eş-Şirâzî. el-Muhezzeb fî fıkhi el-İmâm eş-Şâfiî. 6 Cilt. (Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1992).
• Ebû Ya‘lâ, Ebû Ya‘lâ Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Müsnedü Ebî Ya‘lâ. Tahkik: Hüseyin Selim Esed. 16 Cilt. (Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1989).
• George Tarabişî, Min İslami’l-Kur’ân ilâ İslami’l-hadis en-neş’etu’l-muste’nefe. (Beyrut: Dâru’s-Sakî, 2010).
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh en-Nîsâbûrî. Ma‘rifetu ulûmi’l-hadis ve kemmiyyeti ecnâsihî. Tahkik: Ahmed b. Faris es-Selûm. (Riyad: Mektebetu’l-Ma‘ârif, 2010).
• İbn Abdişşekûr. Müsellemu’s-sübût. (Abdülalî el-Ensârî el-Leknevî. Fevâtihu’r-rahamût bi şerhi Müsellemi’s-sübût içinde) Tahkîk: A. M. Muhammed Ömer. 2 Cilt. (Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 2002).
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddi’l-muhtâr ala li-Dürri’l-muhtâr. (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992).
• İbn Ebû Hâtim er-Râzî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris İbn Ebû Hâtim. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1952).
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrahim el-Absî el-Kûfî. el-Musannef. Tahkik: Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. (Beyrut: Dâru’t-Tâc, 1989).
• İbn Hacer el-Askalânî, Fethu’l-Bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Tahkik: Abdülaziz b. Abdullah b. Abdurrahman b. Baz, Muhammed Fuâd Abdülbâkî ve Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. (Beyrut: Dârû’l-Ma‘rife, ts).
• İbn Kudâme el-Makdîsî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. El-Mugnî. 10 Cilt. (Kahire: Mektebetu’l-Kahire, 1968).
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Adl Kâsım b. Kutluboğa el-Cemâlî el-Mısrî. et-Ta‘rif ve’l-ihbâr bi-tahrici ehâdîsi’l-İhtiyâr. 3 Cilt. Tahkik: Abdullah Muhammed Derviş. (Dımaşk: yy, 1997).
• İbn Melek. İzzeddîn Şerhu Mesâbîhu’s-sünne. Tahkik: Nureddin Tâlib. 6 Cilt. (Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2012).
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. et-Tahrîr fî usûli’l-fıkhi’l-câmi‘ beyne ıstılâhayi’l-hanefiyye ve’ş-şâfiiyye. (Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, ts).
• İbnü’l-Hümâm. Şerhu Fethi’l-kadîr. 10 Cilt. (Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1970).
• İbnü’t-Türkmânî, Ebü’l-Hasen Alâuddîn Ali b. Osman b. İbrahim et-Türkmânî. el-Cevheru’n-nakî alâ Süneni’l-Beyhakî. 10 Cilt. (Dâru’l-Fikr, ts).
• İsmail Hakkı Ünal, İmam İmam Ebu Hanife'nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2012).
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî. Bedâiu’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. 10 Cilt. (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003).
• Kîlânî Halife. Menhecu’l-hanefiyye fî nakdi’l-hadis beyne’n-nazariyye ve’t-tatbik. (Kahire: Dâru’s-Selâm, 2010).
• Leknevî, Muhammed Abdülhay el-Leknevî. el-Ecvibetu’l-fâdıle li’l-esileti’l-aşerati’-kâmile. Tahkik: Abdulfettah Ebû Gudde. (Halep: Mektebetu’l-Matbûât el-İslamiyye, 2005).
• Mehmet Özşenel. Arz Yöntemi Özelinde Hanefî Hadis Anlayışının Teşekkülü. (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018).
• Menbecî, Ali b. Ebû Yahya el-Menbecî. el-Lübâb fi’l-cem‘i beyne’s-sünne ve’l-kitâb. 2 Cilt. Tahkik: Muhammed Fadl Abdülaziz el-Murad. (Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1994).
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-Mizzî. Tehzîbu’l-Kemâl fî esmâu’r-ricâl. Tahkik: Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. (Beyrut: Muessesetu’r-Risale, 1983).
• Muhammed eş-Şeybâni, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad eş-Şeybânî. Kitâbu’l-hucce alâ ehli’l-medîne. Tahkik: Seyyid Mehdî Hasan el-Kîlânî. 2 Cilt. (Beyrut: Âlemu’l-Kutub, ts).
• Mutez el-Hatîb. Raddu’l-hadis min ciheti’l-metni. (Beyrut: eş-Şebeketü’l-Arabiyye li’l-Ebhâs ve’n-Neşr, 2011).
• Mutlu Gül. Hanefî Usûlünde Hadis Tenkidi. (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018).
• Sarmini, Mohamad Anas. “el-Haberu’l-Âhâd fi Siyâki Umûmi’l-Belvâ, Tahrîrü’l-Mes’ele ve Te’sîlihâ İnde Mütekaddimiyyi’l-Hanefiyye” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2018), sayı: 55, s. 27-51
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsu’l-eimme Muhammed b. Ebû Sehl Ahmed es-Serahsî. El-Mebsût. 30 Cilt. (Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993).
• Shabâni, Fation. Şerhu Meâni’l-Âsâr Eserine Göre Ebû Ca‘fer et-Tahâvî’nin Metodolojisinde Sünnetin Kaynak Değeri ve İbadetlerde Uygulanışı. (Yüksek Lisans Tezi) Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri, (2011). s. 62-64.
• Sıddık, Muhammed. "Cuhûdu Nukâdi'l-Hanafiyye fî Tesîsi Mudevvanetin Hadîsiyye Fıkhîyye- Bâbu'l-İbâdât Unmûzecen". IV uluslararası şeyh şa'ban-ı veli sempozyumu Hanefilik -Mâturîdilik, (2017), 3/265-301.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî. el-Mu‘cemu’l-kebîr. Tahkik: Hamdi b. Abdülmecid es-Silefî. 25 Cilt. (Kahire: Mektebetu İbn Teymiye, ts).
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme et-Tahâvî. Şerhû meâni’l-âsâr. Tahkik: Muhammed Zehra en-Neccar ve Muhammed Seyyid Câdulhak. 5 Cilt. (Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1994).
• Tehânevî, Eşref Ali et-Tehânevî. Câmi‘u’l-âsâr. (Diyobend: Matbau’l-Kâsımî, ts).