ARİFLERİN MENKIBELERİ İSİMLİ ESERDE MEVLÂNÂ’NIN BAZI AYET VE HADİSLER HAKKINDA YAPTIĞI TASAVVUFÎ YORUMLAR

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 1, 98 - 122, 22.06.2021

Cüveyriye İltuş

https://doi.org/10.30627/cuilah.816545

Öz

The human being, created as an ashraful makhluqat, meaning the noblest of all creations is deemed worthy of the state of the caliphate and assumes responsibilities by the nature of this state. It is only possible for the human being to thoroughly fulfill these responsibilities by believing in religious provisions, learning about them, comprehending the essence of what has been learned, and adapting them into life. Accordingly, their addressees have approached religious writings, which are the sources of religious provisions within this framework. The Quran has also been tried to be understood, interpreted, and adapted into life through implementation since its revelation. A great effort has been made to understand the verses and many works have been created for this purpose. The same effort has been made regarding the understanding of hadiths (records of the traditions or sayings of the Prophet Muhammad). Representing the insight of tasawwuf (Sufism), Sufis have interpreted the verses and hadiths and, in this way, brought distinctive interpretations in the Islamic world of thought through the Sufi perspective. Their works carried out in this aspect have contributed to the improvement of the world of thought. Civilizations convey their religious, social, cultural, artistic, and historical accumulation to the next generations in verbal and written forms. Society has conveyed its national and moral values and social codes to the next generations through sagas and ensured its continuity in this way. In this sense, Sufi manaqib‐nāmes reflect the religious way of understanding and living and the social, political, and economic structure of the period and contain miscellaneous historical data regarding these subjects. Taking an important place in society's formation and the creation and preservation of cultural memory, Sufi manāqib‐nāmes make contributions to many fields by providing data as long as they are studied through a scientific method. These kinds of works include Sufis' opinions and thoughts about Sufistic notions and subjects and information about their ways of interpretation and explanations regarding the verses and hadiths in terms of Sufism in addition to the epics on Sufis' lives. Therefore, it is possible to find materials regarding the interpretation of verses and hadiths by the Sufis within the scope of the Sufistic content in the Sufi manāqib‐nāmes. The Sufistic interpretations of some verses and hadiths used by Sufis in their statements attract attention. Accordingly, in this study, the Sufistic interpretations of some verses and hadiths by Mawlānā (d. 672/1273), one of the Sufis who left a significant mark on the history of Sufism and whose influence goes beyond the ages and still continues today, were discussed in the context of the work by Aḥmad Aflākī (d. 761/1360) titled Manāqıbu'l-ʿÂrifīn. The work is significant in terms of containing substantial information on social, political, cultural, and Sufistic life and the world of thought of the period. In this study, the relationship between the apparent meanings of verses and hadiths and Mawlānā's Sufistic interpretations of these verses and hadiths was emphasized. The connection between these interpretations and Sufistic concepts was also discussed.

ARİFLERİN MENKIBELERİ İSİMLİ ESERDE MEVLÂNÂ’NIN BAZI AYET VE HADİSLER HAKKINDA YAPTIĞI TASAVVUFÎ YORUMLAR

Öz

Eşref-i mahluk olarak yaratılan insan, halifelik makamına layık görülmüş ve bu makamın gereği olarak da sorumluluklar üstlenmiştir. İnsanın, üstlendiği mesuliyetleri hakkıyla yerine getirmesi ise, dinî hükümlere inanması, onlar hakkında bilgi edinmesi ve öğrendiklerinin mahiyetini idrak ederek hayata aktarması ile mümkündür. Bu nedenle, dinî hükümlerin kaynağı olan kutsal metinler, muhatapları tarafından bu çerçevede ele alınmıştır. Kur’ân-ı Kerîm de nüzulünden itibaren anlaşılmaya, yorumlanmaya ve tatbik edilmek suretiyle hayata aktarılmaya çalışılmıştır. Ayetlerin anlaşılması noktasında, büyük bir çaba gösterilmiş ve bu doğrultuda eserler meydana getirilmiştir. Aynı gayret, hadislerin anlaşılması noktasında da gösterilmiştir. Tasavvufun irfan yönünü temsil eden sûfîler de ayet ve hadisleri yorumlamışlar, böylece sûfî bakış açısıyla İslâm düşünce dünyasına, özgün yorumlar kazandırmışlardır. Onların bu yöndeki çalışmaları, tefekkür dünyasının gelişimine katkı sağlamıştır. Medeniyetler, dinî, toplumsal, kültürel, sanatsal, tarihî birikimini, sonraki nesillere sözlü ve yazılı bir şekilde aktarırlar. Toplum, menkabelerle kendi millî ve manevî değerlerini; sosyal kodlarını sonraki nesillere aktarmış ve böylece devamlılığını sağlamıştır. Bu anlamda sûfî menâkıbnâmeleri, döneminin dinî anlayış ve yaşayışını; içtimai, siyasal, ekonomik yapısını yansıtmakta ve içerisinde bu konularla ilgili çok yönlü tarihî veriler bulunmaktadır. Toplumun şekillenmesi, kültürel hafızanın oluşması ve muhafazasında önemli bir yer teşkil eden sûfî menâkıbnâmeleri, üzerinde ilmî bir yöntemle çalışıldığı takdirde birçok alana veri sağlayarak katkı sunmaktadır. Bununla birlikte tasavvuf ilmi açısından bu tür eserlerde sûfîlerin hayatını konu edinen menkabelerin yanı sıra sûfîlerin tasavvufî kavram ve konularla ilgili görüş ve düşünceleri; ayet ve hadisleri yorumlama tarzı ve açıklamaları hakkında bilgiler de yer almaktadır. Bu sebeple, sûfî menâkıbnâmelerinde ayet ve hadislerin sûfîler tarafından tasavvufî muhteva dahilinde yorumlanmasıyla ilgili malzeme bulmak mümkündür. Sûfîlerin açıklamalarında istifade ettikleri bazı ayet ve hadislerin tasavvufî açıdan yorumları dikkat çekicidir. Bu nedenle bu çalışmada, tasavvuf tarihinde önemli iz bırakan ve etkisi çağları aşarak günümüze kadar devam eden sûfîlerden olan Mevlânâ’nın (ö. 672/1273) bazı ayet ve hadislere getirdiği tasavvufî yorumlar, Ahmed Eflâkî’nin (ö. 761/1360) Menâkıbü’l-ârifîn (Ariflerin Menkıbeleri) adlı eseri özelinde ele alınmıştır. Eser, döneminin sosyal, siyasal, kültürel ve tasavvufî yaşamı, tefekkür dünyası hakkında zengin bilgiler ihtiva etmesi yönüyle önemi haizdir. Bu çalışmada, ayet ve hadislerin zâhirî anlamlarıyla Mevlânâ’nın bu ayet ve hadislere getirdiği tasavvufî yorumları arasındaki ilişki üzerinde durulmuştur. Ayrıca bu yorumların tasavvufî kavramlarla irtibatı da ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sûfî, Menâkıbnâme, Ariflerin Menkıbeleri, Mevlânâ

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. thk. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1420/2000.
• Abdurrahman Câmî. Nefehâtu’l-üns min hadarati’l-kuds. haz. Süleyman Uludağ - Mustafa Kara. İstanbul: 1995.
• Aşkar, Mustafa. Tasavvuf Tarihi Literatürü. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Baba, Mustafa Okan. Menâkıb-ı Emir Sultan (Metin-İnceleme- Gramer-İndeks). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-Basrî. Müsnedü’l-Bezzâr. thk. Adil İbn Sa’d. 13 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2005.
• Canım, Rıdvan. “Klasik Türk Edebiyatında Menâkıbnâmeler”. Avrasya Etüdleri 19/43 (2013), 139-158.
• Çelik, Süheyla. Ariflerin Menkıbeleri’ndeki “Kul ve Mürîd” Olma ile İlgili Rivayetlerin Tahlili. Niğde: Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Değirmençay, Veyis. “Menâkıbu’l-Ârifîn’de Erzurum”. Doğu Esintileri 6 (Ocak 2017), 215-233.
• Düzenli, Muhittin. “Cennetliklerin Çoğu Eblehlerdir” Rivâyetinin Semantik ve Teknik Analizi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/24 (2013), 59-84.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as b. İshak es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebû Dâvûd. haz. Sâlih b. Abdulazîz. Arabistan: Dâru’s-Selâm, 1421/2000.
• Eflâkî, Ahmed. Ariflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2011.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya'kûb b. Muhammed. Kâmûsü’l-muhît ve okyânûsü’l-basît (Kamus Tercümesi). çev. Ahmed Asım Cenânî Ayntâbî. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1304.
• Gökalp, Yusuf - Teber, Hatice. “Risâle-i Su’âl-i Hırka, Risâle Der Beyân-ı Kemer ve Risâle Der Beyân-ı Post İsimli Bektâşî Metinlerinde Dinî-Tasavvufî Semboller”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2016), 77-91.
• Gümüşhanevî, Ahmed Ziyaüddin. Câmiu’l-usûl. Kahire: y.y., ts.
• Güngör, Erol. İslâm Tasavvufunun Meseleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1984.
• Güzel, Abdurrahman. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Herevî, Ebû İsmail Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensârî. Menâzilü’s-sâirîn. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Kanar, Mehmet. Kanar Osmanlı-Türkçe Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2008.
• Kaplan, Mehmet. Tip Tahlilleri: Türk Edebiyatında Tipler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. basım, 2011.
• Kudâî, Ebu Abdullah Muhammed b. Selâme b. Ca’fer. Müsnedü’ş-şihâb. thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Divân-ı Kebîr. haz. Abdülbâki Gölpınarlı. 7 Cilt. Ankara: KB Yayınları, 2000.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Şerif. haz. Amil Çelebioğlu. 6 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 2000.
• Mevlânâ Celâledddin-i Rûmî. Mesnevî-i Ma‘nevî. çev. Derya Örs - Hicabi Kırlangıç. 6 Defter. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. haz. Sâlih b. Abdülazîz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1421/2000.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Sâmi, Şemseddin. Kamûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2007.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed et-Tûsî. el-Lüma‘ fî târîhi’t-tasavvufi’l-İslâmî. nşr. Abdülhalîm Mahmud - Tâhâ Abdülkâdir Server. Kahire: y.y., 1960.
• Teber, Ömer Faruk. Bektâşî Erkânnâmelerinde Mezhebî Unsurlar. Ankara: Aktif Yayınları, 2008.
• Teber, Ömer Faruk. Balkanlar’da Bâbâgân Koluna Ait Bir XIX. Yüzyıl Bektâşî Erkânnâmesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2012.
• Tehânevî Muhammed b. A’lâ b. Ali Hâmid el-Fârûkî. Keşşâf-ü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahruc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebet-ü Lübnan, 1996.
• Togan, Zeki Velidî. Tarihte Usûl. İstanbul: Enderun Yayınevi, 1985.
• Uzluk, Feridun Nâfiz. "XIV. Yüzyıl Mevlevi Şairlerinden Eflâkî Dede'nin 600. Ölüm Yıldönümü Dolayısıyla Ahmet Eflaki Dede". Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1961. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1962.
• Yardım, Emine Seval. Menkıbe ve Menâkıbnâmelerle İlgili Eserler İçin Açıklamalı Bir Bibliyografya Denemesi (1928-1998). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Yazıcı, Tahsin. “Ahmed Eflâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/62. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yazıcı, Tahsin. “Menâkıbü’l-ârifîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/114-115. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Zengin, Şerife Gül. Süreli Yayınlardaki Menkıbelerle İlgili Çalışmaların Açıklamalı Bibliyografyası (1928-2017). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.