MÜSLÜMAN TARİHÇİLERİN KURGUSAL TARİH ANLATIMI: DÎNEVERÎ’NİN AHBÂRU’T-TIVÂL ÖRNEĞİ

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 1, 161 - 173, 22.06.2021

Feyza Betül Köse

https://doi.org/10.30627/cuilah.816644

Öz

İslâm Tarihi’nin temel malzemesi, rivâyetler başta olmak üzere vesikalar ve kalıntılardır. Bu malzemelerin eksikliği durumunda anlatı içerisinde kronolojik devamlılık, tematik bütünlük veya neden-sonuç ilişkilerinde kırılmalar oluşmaktadır. Tarihçiler ise anlatımda bütünlüğü sağlamayı amaçlamakta, malzemesinin bulunmadığı durumlarda herhangi bir boşluk oluşmaması için kurgusal anlatıma yönelerek tarih kurguları imâl etmektedirler. Her ne kadar tarihte olanı, olduğu gibi ifade edemese de tarih kurguları, tarihin o şekilde de olabileceğine dair bir fikir vermektedir. Bu tür kurgular; şekil, amaç ve tarih değeri bakımından mevzû haberlerden ayrılmaktadır. Tarih kurguları, klasik dönem Müslüman tarihçilerinin tümünün eserlerinde belirli oranda mevcuttur. Bu dönemin İslâm Tarihi eserlerindeki kurgusal anlatım konusunda, 282/895 tarihinde vefât eden İranlı tarihçi Dîneverî’nin Ahbâru’t-Tıvâl adlı eseri üzerinde özel olarak durulmalıdır. Dîneverî, İran tarihini merkeze alarak telif ettiği eserinde kurgusal anlatıma, diğer İslâm Tarihi eserlerinden çok daha fazla başvurmuştur. Eserde hâdise, şahıs ve ayrıntı kurguları yoğun olarak yer almıştır. Kaynak zikrine önem vermeyen müellifin bu kurguların, kurgulayanı mı yoksa aktaranı mı olduğunu kesin bir şekilde tespit etmek ise mümkün değildir. Müellifin tarih kurgularının önemli bir özelliği de edebî usûlle kaleme alınmış olmasıdır. Canlı aktarım, iç monologlar, psikolojik tahliller, metinlerarasılık, lirik anlatım, ulaşılması mümkün olmayan bilgilerin aktarımı, bilinçakışı, betimleme gibi edebî usûller Ahbâru't-Tıvâl’in tüm tarih anlatımında olduğu gibi kurgu metinlerinde de kendisini göstermektedir. Edebî yöntemi kullanarak tarih anlatmak son zamanlarda özellikle Siyer-roman bağlamında tartışılan bir konu haline gelmiştir. Klasik dönem İslâm tarihçilerinin genel metodu kendilerine ulaşan rivâyetleri tenkide tâbi tutarak ve kaynağını göstererek nakletmek ve kronolojiyi esas alarak metin oluşturmaktır. Dîneverî, aynı dönemin müellifi olmasına rağmen bu genel temâyülün dışına çıkarak eserlerini edebî üslupla kaleme almış, dolayısıyla kronoloji, kaynak gösterimi, rivâyet tenkidi, farklı rivâyetleri zikretme gibi klasik dönem İslâm tarih yazımının unsurlarını ihtiva etmeyen metinler üretmiştir. Ahbâru’t-Tıvâl’deki tarih kurguları üzerinde yapılan bu çalışma, söz konusu eserde edebî üslûbun seçilmesinin metne etkisini de incelemekte ve tarih yazıcılığında farklı yöntemler kullanımının imkânını sorgulamaktadır. Çalışmamız, kurgunun ne olduğuna, tarih kurgularına yönelmenin nedenlerine değinmekte, tarih kurgularının mevzû haberlerle çeşitli açılardan farkını incelemektedir. Bu kurguların edebî kurgularla olan ayrışma noktalarını ortaya koyarak Ahbâru't-Tıvâl’deki kurguları tarih veya edebî kurgular çerçevesinde değerlendirmektedir. Müellif ve eseri hakkında, çalışma sınırlarımız çerçevesinde bilgi sunduktan sonra Ahbâru't-Tıvâl’deki kurgusal anlatımın özellikleri ele alınmaktadır. Çalışmanın çerçevesi ise Hz. Ömer döneminde İran’ın fethedilmesiyle başlayan İslâm tarihi konularından oluşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Siyer, tarih yazıcılığı, edebiyat, Dîneverî, usûl, kurgu

Fictional History Expression of Muslim Historians: The Example of Ahbār al Tıvâl of Dīneverī

Öz

The basic material of Islamic History is, documents and remnants, especially narratives. In the deficiency of these materials, there are breaks in chronological continuity, thematic integrity or cause-effect relationships within the narrative. Historians, on the other hand, aim to ensure integrity in the narration, and in order to prevent any gap in the absence of material, they turn to fictional narration and produce history fictions. Although they cannot express what happened in history as it is, historical fictions give an idea that history can also be that way. Such fictions differs from fabricated narrations in terms of form, purpose and historical value. Historical fictions are present to a certain extent in the works of all classical period Muslim historians. As regard to the fictional narration in the Islamic History works of this period, special emphasis should be placed on the work named Ahbār al Tıvâl by the Iranian historian Dīneverī, who died on 282/895. Dīneverī made use of fictional narration much more than other works of Islamic history in his work, which he wrote by focusing on Iranian history. Event, person and detail fictions took place intensively in the work. It is not possible to definitively determine whether the author, who does not attach importance to citing sources, is the person who fictionalizes or transmits these fictions. Another important feature of the author's historical fictions is that it was written in literary style. Literary methods such as live narration, internal monologues, psychological analysis, intertextuality, lyrical narration, transfer of unreachable information, stream of consciousness, description show themselves in Ahbār al Tıvāl's fictional texts as well as in all historical narration. History narration by using the literary method has recently become a topic of discussion, especially in the context of the Sirah-novel. The general method of the classical period Islamic historians is to convey the narrations that reach them by criticizing them and showing their source and to create a text based on chronology. Although Dīneverī was an author of the same period, he went beyond this general theme and wrote his works in a literary style and so he produced texts that do not contain the elements of classical period Islamic historiography such as chronology, citation, criticism of narrations and mentioning different narratives. This study on the historical fiction in Ahbār al Tıvāl also examines the effect of the selection of literary style on the text in the work in question and questions the possibility of using different methods in historiography. Our study touches on what fiction is, the reasons for turning to historical fiction, and examines the difference between historical fictions and fabricated narratives from various angles. By revealing the points of separation between these fictions and literary fictions, it evaluates the fictions in Ahbār al Tıvāl within the framework of history or literary fictions. After presenting information about the author and his work within the framework of our study limits, the features of the fictional narration in Ahbār al Tıvāl are discussed. The framework of the study, on the other hand, consists of Islamic history topics that started with the conquest of Iran during the Omar period.

Kaynakça

• Akman, Zekeriya. “Ebû Hanîfe Ahmed Dîneverî Hayatı, Tahsili ve İlmî Kişiliği”. el-Ahbâru't-Tıvâl Eskilerin Haberleri. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2017, 13-48.
• Aktulum, Kubilay. Metinlerarası İlişkiler. Ankara: Öteki Yay., 2000.
• Atik, Şerefnur. Metinlerarasılık ve Kurmacada Gerçeklik Üzerine. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay., 2017.
• Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892). Ensâbu’l-Eşrâf. 13 Cilt. tkd., Thk. Süheyl Zekkâr–Riyâd Zirikli. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Bozkurt, Nahide. Müslüman Tarihçilerin Dünya Tarihi Tasarımları. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2020.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvud (282/895). el-Ahbâru’t-Tıvâl. Thk. Abdulmünim Âmir. Kahire: Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1960.
• Ebu’l-Berekât Kemâleddin Abdurrahman b. Muhammed Enbârî (577/1181). Nüzhetü’l-Elibbâ fî Tabakâti’l-Udebâ. Thk. İbrâhim Samerrâî. Zerka: Mektebetü'l-Menâr, 1985.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “el-Ahbâru't-Tıvâl”. DİA. İstanbul: TDV Yay., 1988, 493-494.
• Günaltay, M. Şemseddin. İslam Tarihinin Kaynakları -Tarih ve Müverrihler-. haz: Yüksel Kanar. İstanbul: Endülüs Yay., 1991.
• Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillah Yâkût (626/1229). Mu’cemu’l-Udebâ İrşadü’l-Erîb ila Ma’rifeti'l-Edîb. 7 Cilt. Thk. İhsan Abbâs, Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Houtsma, Martin Theodor vd, Mucez Dâireti’l-Meârifi’l-İslâmiyye. 33 Cilt. Şârika: Merkezü’ş-Şârika li’l-İbdâi’l-Fikri, 1418/1998.
• İbn İshâk, Muhammed İshâk b. Yesâr (150/767). Sîretu İbn İshâk. Thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398/1978.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureyşî (774/1372). el-Bidâye ve’n- Nihâye. 14 Cilt. Thk. Ali Şîrî. Beyrut: Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1408/1988.
• İbn Rezzân, Muhammed b. Abdilhâdî eş-Şeybânî. Mevâkıfu’l-Muârada fî Hilâfeti Yezîd b. Muâviye -60-64-. Riyad: Dâru’t-Taybe, 1430/2009.
• İbnu’l-Baytar, Ebû Muhammed Ziyaeddin Abdullah b. Ahmed (646/1248). el-Câmi' li Müfredati’l-Edviyye ve’l-Agziyye. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232). el-Kâmil fi’t-Târîh. 10 Cilt. Thk. Ömer Abdusselâm Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshâk (385/995). el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1417/1997.
• Jahn, Manfred. Anlatıbilim. Çev. Bahar Dervişcemaloğlu. İstanbul: Dergah Yay., 2012.
• Kâtip Çelebî, Hâcî Halîfe Mustafa b. Abdillah (1067/1657). Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Köse, Mustafa. Mutezile’de Entelektüel Düşünce -Câhız-. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Lodge, David. Kurgu Sanatı. Çev. Aytaç Ören. Ankara: Hece Yayınları 2013.
• Mesûdî, Ebû Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali (346/957). Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher. 4 Cilt. Thk. Es’ad Dâğir. Kum: Dâru’l-Hicre, 1409.
• Öz, Şaban. Sahabe Sonrası İktidar Mücadelesi. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2012.
• Öz, Şaban. Siyer Usûlü. İstanbul: Endülüs Yay., 2019.
• Safedî, Salâhuʼd-Dîn Halîl b. Aybeg (764/1363). el-Vâfî bi’l-Vefeyât. 29 Cilt. Thk. Ahmed el-Arnavûd-Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Sa’lebe Kıssası –Esbâb-ı Nüzûl’e Yeni bir Yaklaşım–. İstanbul: Şule Yay., 1994.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr (310/922). Târîhu’t Taberî ‒Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk‒. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1387.
• Togan, A. Zeki Velidi. Tarihte Usûl. İstanbul: Enderun Yay., 1985.
• Ya’kûbî, Ahmet b. Ebi’l-Yakûb b. Ca’fer (292/905). Târîhu’l-Yakûbî. 2 Cilt. Thk. Abdulemîr Mühennâ. Beyrut: Şirketu’l-Âlemi’l-Matbûat, 2010.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347). Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. 25 Cilt. Thk. Şuayb el-Arnavût Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1985.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan (379/989). Tabakâtu’n-Nahviyyîn ve’l-Lugaviyyîn. Thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Meârif, tz.