SA'DULLÂH ES-SAĞÎR VE BERDE‘Î’YE AİDİYETİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 1, 231 - 250, 22.06.2021

Mahmut Tekin

https://doi.org/10.30627/cuilah.823086

Öz

Berde‘î (ö. 793/1390), İslâm âleminde bulunan birçok medresede hala okutulan Hadâiku’d-dekâik adlı eserin yazarıdır. Üstün kabiliyet ve keskin zekâsıyla tanınan Berde‘î’nin talebeler tarafından ayrı bir ilgi ve sevgiyle karşılandığı dikkat çekmektedir. İslâm âleminde yetişen ve ender dilciler arasında yerini koruyan Berde‘î, ilim ehli tarafından büyük bir rağbet görerek onların takdirini kazanmıştır. Aynı şekilde Curcânî (ö. 471/1078-79) de ilgili alanda önemli bir değere sahiptir. Özellikle onun kaleme aldığı el-‘Avâmilu’l-mi’e adlı eseri birçok dilcinin övgüsüne mazhar olmuştur. Ebû’l-Huseyin er-Râvendî (ö. 573/1177), Zeynuddîn Hâlid b. ‘Abdillâh el-Ezherî (ö. 905/1500) ve Şeyh Fethullâh Verkânîsi gibi dil âlimleri ‘Avâmil üzerine çalışmalar yapmış dilciler arasında sayılabilir.
Söz konusu şerhlerden biri de S‘adullâh es-sağîr adıyla ün kazanan eserdir. Medrese sıra ders kitapları arasında bulunan S‘adullâh es-sağîr, talebeler arasında Berde‘î’ye nisbesiyle ün kazanan önemli eserlerdendir. Memzûc/karma yöntemiyle yazılan S‘adullâh es-sağîr, Cürcânî’nin el-‘Avâmilu’l-mi’e adlı eseri üzerine yazılmış önemli şerhler arasında yer almaktadır. Bu eserde kısa ve veciz ifadelerin kullanılması, müellifin ihtilaflı meselelerde tercih yaparak kendi fikirlerini ortaya koyması ve dilciler arasında meydana gelmiş bazı ihtilâflara değinirken öğrencileri sıkacak ifadelerden gerektiğince kaçınması mücmel konularda kastedilen manaların daha kısa ve anlaşılabilir bir dille okuyucuya büyük bir ustalıkla aktarıldığını gösteren en iyi örneklerdendir. ‘Avâmil’in onlarca şerhleri arasında yalnızca orta seviye hacimli olan S‘adullâh es-sağîr medrese müfredatında yer almakta günümüzde de okunmaya ve okutulmaya kesintisiz bir şekilde devam edilmektedir. Nahiv ilminin önemli konularını barındıran bu eserin Hâmid b. Ömer es-Sûsî el-Huşnâvî (ö. ?/?), Ahmed b. Muhammed el-Gerevî (ö. ?/?) ve Hasan b. es-Seyyid ‘Abdulkâdir el-Çûrî (ö. 1322/1909) gibi döneminin muhakkik âlimlerinin çalışmalarına da konu olduğu tespit edilmiştir. S‘adullâh es-Sağîr’in kaleme alındığı günden bu yana özel bir ilgiyle karşılanarak dil alanında çalışmalara konu olması söz konusu eserin hem medrese âlimleri hem de talebeler tarafından büyük bir teveccüh gördüğünün en iyi göstergesidir.
Bu çalışmada, ilim ehli arasında büyük önem arz eden ve zamanla medreselerin vazgeçilmezi haline gelen S‘adullâh es-sağîr hakkında önemli hususlara değinildikten sonra Berde‘î’ye aidiyeti konusunda yapılan geniş çaplı araştırmalar neticesinde elde edilen veriler aktarılmıştır. Ayrıca el-‘Avâmilu’l-mie’nin sahibi Cürcânî ve Berde‘î hakkında da bir takım bilgilere yer verilerek bazı önemli noktalara değinilmiştir. S‘adullâh es-sağîr’in müellifini tespit edebilmek adına yapılan bu çalışmada bazı temel esaslar göz önünde bulundurularak gerekli araştırmalar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

el-Curcânî,, el-‘Avâmil,, el-Berde‘î,, Hadâiku’d-dekâik,, S‘adullâh es-sağîr.

Review on Involvement to Sa'dullah As-Sagir and Sa'dullah al-Burdi

Öz

S’adullah al-Burdi (D. 609/1212) is the author of work with the name of Hadaiku’d-dekaik which has still been studied by the mudarrises in many madrasahs in Islamic world. It attracts attention that Burdi who is known with his superior ability and acute mind was met with an especial interest and love by the students. Burdi who grew in Islamic world and protects his position among the unusual linguists got in favour of scholars and won their approval.
Similarly, Jurcani ( d. 471/1078-79) has an important value in the relevant field. Especially his work in the name of “Avamilu’l-mi” was honoured to the praise of many linguists. The scholars of language such as Abu’l-Huseyin er-Ravendi ( d. 573/1177), Zeynuddin Halid b. Abdullah al-Ezheri ( d. 905/1500) and Sheikh Fethullah Verkanisi can be indicated as one of the linguists who worked about ‘Avamil. One of the aforementioned glosses is the work which gained reputation with the name of S’adullah as-sagir. S’adullah as-sagir which was among the course books in madrasahs is one of the important works which gained reputation with the quotation to Burdi among the students. S’adullah as-sagir that was written with the combined/mixed method is one of the important glosses which were written on Jurcani’s work in the name of al-‘Awamil. It is one of the best samples showing the transfer of meanings, which are intended on the concise subjects, ingeniously in shorter and more understandable way for the readers that the brief and succinct statements were used in the work, the author revealed his own opinions by making preference on issues in conflict and he avoided properly from statements to bother the students while mentioning about some conflicts among the linguists. S’adullah as-sagir which has only the mid-level volume among tens of ‘Awamil’s glosses is in the curriculum of madrasahs and has gone on being studied today. It was determined that the work including the important subjects of syntax science is subject to the studies of that period’s investigator scholars such as Hamid b. Omar as-Susi al-Husnavy ( d. ?/?), Ahmed b. Muhammed al-Gerewi (d. ?/?) and Hasan b. as-Seyyid ‘Abdulkadir al-Juri ( d. 1322/1909). It is the best indication that the aforementioned work got a great favour by the scholars of madrasahs and by the students that it has been subject to the studies in the field of language as it got a special attention since the day when it was written. The information which was obtained as a result of extensive researches that were made on the quotation to Burdi were transferred in this research after the important issues were mentioned about S’adullah as-sagir which is very important among the competent people and became indispensable of the madrasahs in time. Moreover, some important points were mentioned by involving a set of information about Jurcani who is owner of ‘Awamil’ and about Burdi . The necessary researches were made in consideration with some main terms in that research which was made to determined its author.

Kaynakça

• Abduddâim, Abdullah. et-Terbiyetu ‘ibere’t-tarih. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1984.
• Zübeyir Aslan. S‘adullâh el-Berde‘î’nin Hadâiku’d-Dekâik Adlı Eseri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Bağdâdî, İsmâ‘îl b. Mumhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî. Hediyyetu'l-‘arifîn esmâu'l-muellifîn ve asâru’l-musannifîn. İstanbul: Vekâletu'l-Ma‘ârifi'l-Celîle, 1951.
• Bağdâdî, İsmâ‘îl b. Mumhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî. İdâhu’l-meknûn fî’z-zeyli ‘alâ keşfi’z-zunûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Berde‘î, Sadullah. Hadâiku’d-dekâik. İstanbul: Salah Bilici, 1984.
• Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/323–327. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Çelebî, Hâcî Halîfe Mustafâ b. Abdillâh Kâtib, Keşfu'z-zunûn ‘an esâmi'l-kutubi ve'l-funûn. Bağdâd: Mektebetu'l-Musennâ, 1941.
• Çûrî, Hasan b. es-Seyyid ‘Abdulkâdir. Hâşiyetu'l-çûrî ‘alâ şerhi’l-fennârî, (Neşredenin Mukaddimesi) Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-‘İlmiyye, 2017.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu'l-mufessirîn. thk. Suleymân b. Sâlih el-Hazî. Suudi Arabistan: Mektebetu'l-ʿUlûmi ve’l-Hikem, 1997.
• Ekinci, Muhammed İkbal, “Tillo Mücahidiyye Medresesi’nde İcâzet Ve İcâzetnâme” Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/2 (2012).
• Erman, Uğur. “Siirt Medreselerinde İcâzetnâme Öncesi Okutulan Kitaplar ve İçerikleri”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/1 (2016).
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Bulğe fî terâcimi eimmeti’n-nahvi ve’l-luğa. thk. Muhammed el-Mısırî, Dımaşk: Dâru’s-Sa‘diddîn, 2000.
• Gerevî, Ahmed b. Muhammed. Hâşiyetu’l-gerevî ‘ala s‘adillâh es-sağîr. Lübnan: Dâru Nûri’s-Sabâh, 2016.
• Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillâh Yakût b. Abdillâh. Mu‘cemu’l-udebâ. thk. İhsân ‘Abbâs, Beyrut: Dâru'l-Garbi'l-İslâmî, 1993.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. Çev.: Salih Tuğ. İstanbul: İsfan Yayıncılık, 1993.
• İbn Esir, Mecduddîn el-Mubârek el-Cezerî. en-Nihâye fi garîbi’l-hadîs. thk. Ahmed ez-Zâvi Mahmûd Muhammed etTanâhi. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-‘İlmiyye, 1979.
• İbn Kesîr, ‘İmâduddîn Ebû'l-Fidâ İsmâ'îl b. ‘Amr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. ‘Alî Şîrî. Kahire: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-‘Arabî, 1988.
• İbnu’l-‘İmâd, Ebû’l-Felâh Abdulhayy. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdulkâdir el-Arnâût-Mahmûd el-Arnâût. Daru İbn Kesîr, Dımaşk 1986.
• Kehhâle, ‘Umer Ridâ b. Ridâ b. Muhammed b. Râğib b. ‘Abdilğânî. Mu‘cemu'l-muellifîn. Beyrut: Mektebetu'l-Musennâ, ts.
• Keskin, Mustafa. “Doğu Medreseleri Ekseninde Eğitim-Öğretim Faliyetleri: Gaziantep Örneği” Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/1 (2012).
• Kettânî, Abdulhayy el-Fâsî, et-Terâtibu’l-idâriyye, thk. Abdullâh el-Hâlidî Beyrut: Dâru'l-Erkam, ts.
• Kıftî, Cemâluddin Ebû’l-Hasan ‘Alî b. Yûsuf. İnbâhur-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nuhât, el- Beyrût: Mektebetu'l-‘Asriyye, 1424.
• Kırkız, Mustafa, Aslam Jankır. “el-Medârisu’l-kadîme ve devruha fî te‘lîmi’l-‘arebiyye li’n-nâtikîne bi gayrihâ” Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/1 (2012).
• Safedî, Salâhuddîn Hâlîl b. Aybek b. ‘Abdîllâh. el-Vâfî bi'l-vefeyât, thk. Ahmed el-Arnavût, Mustafâ Turkî. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-‘Arabî, 2000.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. Buğyetu’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nûhât. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Lübnan: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, ts.
• Şeşen, Ramazan. İslam Medeniyeti Tarihi. İstanbul: İSAR (İst. Araştırma ve Eğitim Vakfı Yayınları,) 2013.
• Suzan, Yahya. “Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler”. Bingöl: Uluslararası Sempozyum, 1 (2012).
• Tekin, Ahmet. “‘Avâmil-i Birgivî ile ‘Avâmil-i Hilmiyye’nin Mukayesesi”. Turkish Studies, 14/2 (2019).
• Zehebî, Ebû ‘Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nubelâ, Kahire: Dâru'l-Hadîs, 1984.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. ‘Alî b. Fâris. el-‘Alâm. b.y.: Dâru'l-‘İlm lî'l-melâyîn, 2002.