HANEFÎ-MÂTÜRÎDÎ ÂLİM ŞEMSEDDİN ES-SEMERKANDÎ’DE SÜREKLİ YARATMA ELEŞTİRİSİ

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 2, 701 - 714, 25.12.2021

Tarık Tanrıbilir

https://doi.org/10.30627/cuilah.1005592

Cited By: 2

Öz

Şemsüddin es-Semerkandî mantık, matematik, astronomi, mübâhase, felsefe ve kelam alanlarında yazdığı eserler ile kendisini aklî ve naklî ilimlerde kanıtlamış önemli bir Türk-İslam âlimidir. Karakteristik problemlerde benimsediği görüşleriyle Hanefî-Mâturîdî kimliğini ön plana çıkaran Semerkandî, Hanefî-Mâturîdî gelenek içerisinde felsefî kelâm yöntemini benimseyen ilk âlim olarak temâyüz etmektedir.
Cevher-araz hakkındaki tanım ve yorum farklılıkları, kelam ekollerinin gerek kendi içlerindeki gerekse de filozoflarla aralarındaki ihtilafın temel dinamiğini oluşturmuştur. Hudûs delili de âlemin kıdemini iddia eden filozoflara karşı âlemin hudûsünü ispat etmeye çalışan cevher-araz merkezli önemli bir kozmolojik argümandır. Eş’arîler, birinci zaman diliminde var olan arazın ikinci zaman diliminde de aynı şekilde var olması anlamında arazların bekasını imkânsız görmüşlerdir. Bu yüzden onlara göre arazlar her an yeniden yaratılmak suretiyle iade edilmektedir. Cevher-araz zorunlu birlikteliğinin bir gereği olarak arazların her an yenilenmesi nedeniyle cevherler de her an yenilenmektedir. Ayrıca “arazların bekası”, bir araz olan bekanın başka bir arazla kaim olmasını ifade ettiği için arazın arazla kaim olamayacağı ilkesine de aykırı görülmüştür. Bu durumda âlem yaratıldıktan sonra yaratıcının ya da etkisinin ortadan kalktığı varsayıldığında âlemin kendi kendine devam edebilme ihtimali ortaya çıkmaktadır. Bu ihtimali yok etmek amacıyla cevherlerin arazlar, arazların da teceddüd-i emsâl ile baki olduğu iddia edilerek âlemi oluşturan cevher ve arazların, hem yaratılış hem de devamlılık halinde bir yaratıcıya ihtiyaç duyduğu ileri sürülmüştür.
Semerkandî’ye göre arazların bir cevherde nihayete ermesi gerekse de arazın arazla kaim olması önünde hiçbir engel yoktur. Bu yüzden o, ileri sürdüğü sağduyusal delili aracılığıyla “Arazlar, cismin nitelenemeyeceği her arazla nitelenebilir.” genel kuralını vaz etmektedir. Ayrıca o, arazların bekası problemini de analiz ederek Eş’arîler ile filozoflar arasındaki anlaşmazlığı lafzî ihtilafa indirgemektedir. Nitekim “Arazların bekası muhaldir.” önermesiyle arazları ibkâ edecek bir illet bulunmadan baki olamayacakları kastediliyorsa bu, nedensellik ilkesi gereği doğrudur. Bu önermeyle ilk zaman diliminde var olan arazın ikinci zaman diliminde var olmasının mümkün olmadığı kastediliyorlarsa buna dair yeterli aklî ve naklî delil bulunmamaktadır.
Mümkün varlığın bir müessire ihtiyaç nedeni hakkında ihtilaf edilmiştir. Kelamcıların birçoğu, ihtiyaç nedenini hudûs olarak değerlendirmişlerdir. Filozoflar ve muhakkik kelamcılar ise söz konusu ihtiyaç nedenini imkân olarak tayin etmişlerdir. Semerkandî etken nedeni, imkân olarak değerlendirmek suretiyle mümkün varlığın devamlılık halinde de bir müessire ihtiyaç duyduğunu kanıtladığı gibi; ereksel nedeni hudûs olarak tayin etmek suretiyle de bir müessirden etkilenen her eserin hâdis olduğu sonucunu çıkarmaktadır. Semerkandî, bu sentezle Tanrı-evren ilişkisinde sürekli yaratmaya alternatif daha makul bir çözüm üretmeye çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Hanefî-Mâturîdîlik, Sürekli Yaratma, Şemsüddin es-Semerkandî.

Continuous Creation Criticism in Hanafi -Maturidite Scholar Shams al-dīn al-Samarqandi

Öz

Kaynakça

• Abdullatîf el-Harpûtî. Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâidi Ehli’l-İslâm. yay. haz. Fikret Karaman. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2016.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Yasin Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Bağdâdî, Ebu Mansur Abdulkahir b. Tahir et-Temimî. Kitâbü Usûli’d-Dîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devlet, 1928.
• Bâkillânî, Kadı Ebu Bekr Muhammed b. Tayyip. Kitâbü Temhîdi’l-Evâil ve Telhîsi’d-Delâil. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerif. Şerhu’l-Mevakıf fî İlmi’l-Kelâm. çev. Ömer Türker. İstanbul: TYEKB, 2015.
• Cüveynî, Abdullah b. Yusuf İmamü’l-Harameyn. eş-Şâmil fi Usuli’d-Dîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Emrullah Yüksel. Sistematik Kelam. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyin ve’h-Tilâfü’l-Musallîn. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-Felâsife. nşr. ve trc. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul Klasik Yayınları, 2005.
• Günaltay, M. Şemseddin. Kelam Atomculuğu ve Kaynağı Sorunu. haz. İrfan Bayın. Ankara: Fecr Yayınları, 2008.
• İbn Gaylân, Efdaluddîn Ömer b. Ali. Hudûsü’l-Âlem. Tahran Müessese-i Mütalaâti İslâmî, 1377.
• Kadızâde Rûmî. Şerhu Eşkâli’t-Te’sîs. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu, Demirbaş Numara: 2712.
• Karadaş, Cafer. Kelam Düşüncesinde Evren ve İnsan. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Kâtip Çelebî. Süllemü’l-Vusûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl. haz. Selahaddin Uygur. İstanbul: Merkezü’l-Ebhâs li’t-Tarîh ve’l-Fünûn ve’s-Sekâfe el-İslâmiyye, 2010.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Nûreddin Sâbûnî. el-Bidâye fi Usuki’d-Din. trc. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV, 2015.
• Ramazan Efendi. Şerhun li Ramazan Efendi alâ Şerhi’l-Akâid. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, trs.
• Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-Âliyye fi’l-İlmi’l-İlâhî. Beyrut: Daru’l-Kitab el-Arabi, 1987.
• Râzî, Fahreddin. Kitâbü’l-Mebâhis el-Meşrikiyye fî İlmi’l-İlâhiyyât ve’t-Tabîiyyât. Haydarabat: Meclisü Dâireti’l-Meârif en-Nizâmiyye, 1343.
• Sırrî-i Girîdî. Nakdu’l-Kelâm fi Akâidi Ehli’l-İslâm. İstanbul: Âsitâne Yayınevi, 1310.
• Şemsüddin es-Semerkandî. el-Meârif f Şerhi’s-Sahâif. thk. Nazîr Muhammed Nazîr İyâd, Abdullah Muhammed Abdullah İsmail. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2017-2018.
• Şemsüddîn es-Semerkandî. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa Koleksiyonu, Demirbaş Numara: 1688.
• Şemsüddin es-Semerkandî. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerif. Riyad: 1990.
• Şemsüddîn es-Semerkandî. Kelam Mecmuası. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli Koleksiyonu, Demirbaş Numara: 2432.
• Taftâzânî, Sa’deddin Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’l-Makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1998.