CUMA NAMAZININ SIHHAT ŞARTLARINDAN OLAN ŞEHİR, CAMİ VE İZİN KONULARININ OSMANLI HUKUKUNDAKİ YERİ

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 2, 573 - 597, 25.12.2021

Mehmet Koç

https://doi.org/10.30627/cuilah.1011133

Öz

Cuma namazı Kur’ân-ı Kerîm’de özellikle zikredilmiş ve Müslümanlara farz kılınmış, Hz. Peygamberimiz tarafından da cuma namazının kimlere farz olduğu ve nasıl kılınacağı beyan edilmiştir. Cuma namazının belli şartların gerçekleşmesi halinde farz olduğu konusunda ittifak vardır. Bu şartlar vücûb ve sıhhat şartları olmak üzere ikiye ayrılır. Vücûb şartları cuma namazı ile yükümlü olmak için, sıhhat şartları ise namazın muteber ve geçerli olması için gereklidir. Vücûb şartları (erkek, hür, mukim ve mazeretsiz olmak) üzerinde mezheplerin büyük oranda ittifakı vardır. Sıhhat şartlarının (şehir, cami, cemaat, vakit, imam ve hutbe) birçoğunda mezhepler arasında ihtilaf bulunmaktadır. Şehir ve cami şartları yanında üzerinde ihtilaf edilen en önemli şart Hanefîler tarafından ileri sürülen imamın devlet başkanı olması veya izin verdiği kimse olması şartıdır.
Şehirle alakalı tartışmalar şehrin büyüklüğü-küçüklüğü, nüfusunun kalabalık ve sürekli oturulan yer olup olmaması gibi konular etrafındadır. Camiyle alakalı tartışmalar cuma namazının devlet başkanının/kamu idaresinin tahsis ettiği halka açık camilerde kılınması, cuma namazının yalnız bir camide kılınıp kılınamayacağı ve caminin büyüklüğü küçüklüğü gibi meseleler üzerindedir. İmamla alakalı tartışmalar ise cuma namazını devlet başkanı veya onun yetki verdiği kimsenin kıldırıp kıldırmaması ve devlet başkanının izin vermesi halinde mukim ve seferî bir imamın kıldırıp kıldıramaması konularında yapılmaktadır.
Osmanlı devletinde resmi mezhep olarak Hanefîliğin kabul edilmesi ve Osmanlı topraklarında hukuk birliğini sağlamak için mahkemelerin Hanefî mezhebine göre karar verdikleri bilinmektedir. Bu çalışmada, mezhepler arasında ihtilaflı olan şehir, cami ve cumayı devlet başkanı veya onun yetki verdiği kişinin kıldırması konularında, Osmanlıda hangi mezhebin görüşlerinin uyguladığını tespit edilmeye çalışılacaktır. Çalışmada, öncelikle İslam hukukundaki cuma namazının sıhhat şartları ve mezheplerin ihtilafları hakkında kısaca bilgi verilecektir. Daha sonra bu konuların Osmanlı dönemi fetva mecmualarındaki şeyhülislam fetvalarına ve özellikle bu tartışmalı şartların mahkeme kayıtlarına nasıl yansıdığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Çalışmanın sonucunda Osmanlı hukukunda resmi mezhep olarak kabul edilen Hanefî görüşlerinin yürürlükte olup olmadığını tespit etmek mümkün olacaktır.
Çalışmamızda konumuzla alakalı genel bir kanaat oluşturması için Osmanlının hem klasik hem de Tanzimat dönemine ait farklı şehirlerdeki yaklaşık 400 civarındaki mahkeme defteri incelenmiştir. Cuma namazının sıhhat şartlarından olan şehir, cami ve izin konularının Osmanlı hukukundaki yerini fetva mecmuaları ve özellikle mahkeme kayıtlarına yansıyan yürürlük örneklerinden hareketle ele alan bu çalışma ile İslam hukuk tarihine küçük bir katkı sağlanacağı ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hukuku, Cuma Namazı, Şehir, Cami, İzin

The City, Mosque and Permission Conditions of Jumu'ah Prayers in Ottoman Law

Öz

Kaynakça

• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmud b. Ahmed b. Musa. el-Binâye fî şerhi'l-Hidâye, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1990.
• Bâcî, Ebü'l-Velid Süleyman b. Halef b. Sad b. Eyyub. el-Müntekâ. Thk. Muhammed Abdulkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dâru’l -Kütübü’l-İlmiyye, 1999.
• Beydilli, Kemal. “İmam”. TDV İslam Ansiklopedisi. XXII, ss. 181-186. İstanbul 2000.
• Bıdak, Seda. 55 Numaralı Kütahya Şer‘iyye Sicili Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya 2019.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus b. İdris. Keşşâfü’l-kınâ’ an metni’l-İknâ‘. Thk. Muhammed Emîn ed-Dinnâvî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1997.
• Canbaz, Bayram. 2130 Numaralı Safranbolu Şer‘iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karabük 2018.
• Çetintaş, Recep. “Hanefîlerin Cuma Namazını Devlet Başkanı Veya İzin Verdiği Kimselerin Kıldırması Şartıyla Kayıtlamasına Usûlî Bir Bakış”, Çukurova Üniversitesi. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, cilt: 18, sayı: 2, ss. 207-240.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş’as b. İshak es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Davud. Thk. Sıtkı Cemîl el-Attâr. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2001.
• el-Mevsû'atü'l-Fıkhıyye, "Mescid". XXXVII, ss. 194-229. Kuveyt: Vizâretü'l-Evkaf ve'ş-Şuûni'l-İslâmiyye, 1997.
• el-Mevsû'atü'l-Fıkhıyye, "Salâtü’l-Cum‘a". XXVII, ss. 191-211. Kuveyt: Vizâretü'l-Evkaf ve'ş-Şuûni'l-İslâmiyye, 1992.
• Erdoğan, Serkan. 13 Numaralı Nevşehir Şer‘iyye Sicili Transkripsiyon ve Genel Değerlendirme. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale 2019.
• Ertopçu, Emrah. 12 Numaralı Antakya Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van 2016.
• Fırtına, Mirsad. 468 Numaralı Elbistan Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş 2019.
• Halebî, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim. Mülteka’l-Ebhur. Thk. Vehbî Süleyman el-Ulbânî. bsy: yy, 1986.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdülhamid. Fethu’l-Kadîr, Beyrut: yy, ts.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. Thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî-Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Riyad: Dâru Âlemü’l-Kütüb, 1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid er-Rebe’î el-Kazvînî. es-Sünen. Thk. Muhamed Fuad Abdülbâki. bsy: yy, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. “cma”. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik, Beyrut: yy, 1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endelüsî. Bidâyetü’l-müctehid ve Nihâyetü’l-muktesid, Thk. Ali Muhammed Muavved. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1971.
• Karâfî, Ebü'l-Abbas Şihâbüddin Ahmed b. İdris b. Abdirrahman. ez-Zehîra, Thk. Said A‘râb. bsy: Daru’l-Garbi’l-İslami, 1994.
• Karahan, Asiye. 105 Numaralı Sivas Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2019.
• Karaman, Hayreddin. “Cuma”. TDV İslâm Ansiklopedisi. VIII, ss. 85-89. İstanbul 1993.
• Kemalpaşazâde, İbn Kemal Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Risâletü fî cevâzi salâti’l-cum‘ati fi’l-mevdıayni. Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu, Demirbaş no: 34 Fa 1580/24.
• Koç, Mehmet. Osmanlı Hukukunda Ta‘zir Suç ve Cezaları. Konya: Aybil Yayınları, 2017.
• Kudûrî, Ebû’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Cafer. el-Muhtasar, Thk. Kamil Muhammed Uveyda. Beyrut: yy, 1997.
• Kütükoğlu, Mübahat S. "İrâde-i Seniyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. XXll, ss.391-392. İstanbul 2000.
• Merğînânî, Ebü'l-Hasan Burhânüddîn Ali b.Ebî Bekr b. Abdilcelil. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. Thk. Muhammed Adnan Derviş. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.
• Molla Hüsrev, Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Ġureri’l-ahkâm. İstanbul: Mir Muhammed Kütüphanesi, 1890.
• Mumcu, Ahmet. Divan-ı Hümayun. Ankara: Phoenix Yayınları, 2007.
• Müzenî, İbrâhim İsmâil b. Yahya b. İsmâil. el-Hâvi’l-Kebîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1994.
• Narinç, Ökkeş. 64 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kilis 2010.
• Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Cami”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VII, ss. 46-56. İstanbul 1997.
• Öz, Davut. 352 Nolu Diyarbakır Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır 2013.
• Remlî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-Ensârî. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2002.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuhfetü’l-fukahâ. Nşr. M. Zeki Abdulber. Şam: Mektebetü Dârı’t-Türâs, 1998.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme Ebû Sehl Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Süğümlü, Yılmaz. Fatsa Şer‘iyye Sicilleri (72 Demirbaş Nolu Defteri) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2015.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. Thk. Rif’at Fevzi Abdulmuttalib, bsy: Dâru’l-Vefa, 2001.
• Şeybânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Hasen. Kitâbu’l-Asl. Thk. Ebu’l-Vefa el-Afgânî, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1990.
• Şeyhülislam Çatalcalı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Ali Efendi. TBMM Kütüphanesi No: 1927/841.
• Şeyhülislam Feyzullah Efendi, Fetâvâ-yı Feyziye. Haz. Süleyman Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Şeyhülislam Minkârizâde Yahya Efendi, Fetâvâ-yı Yahya Efendi. Londra: British Museum, No. 135.
• Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi, Behcetü’l-Fetâvâ. Haz. Süleyman Kaya-Betül Angın-Zeynep Trabzonlu-Asuman Erkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemalüddîn İbrahim b. Ali b. Yusuf. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmam eş-Şafiî, Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye,1995.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. İslam İbadet Esasları. İstanbul: Beyan Yayınları, 2018.
• Tutar, Ayşe Yürekli. 16 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicili. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2018. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984.
• Yılmaz, Çiğdem. 122 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaymlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kilis 2016.