MOLLA FAHREDDİN ‘ARNASÎ İLE MOLLA AHMET HİLMİ KOĞÎ’NİN VAD‘ İLMİYLE İLGİLİ RİSÂLELERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 2, 444 - 462, 25.12.2021

Ahmet Tekin

https://doi.org/10.30627/cuilah.961151

Öz

Lafız-anlam ilişkisini konu edinen vad‘ ilmi, Arap diliyle ilgili ilimler arasında bağımsızlığına en geç kavuşan ilimlerden biridir. VIII./XIII. Yüzyıla kadar diğer ilimler içinde dağınık bir vaziyette bulunan vad‘ ilmi ilk müstakil çalışmasına ‘Adududdîn el-Îcî’nin (ö. 756/1355) Risâletu’l-Vad‘ isimli eseriyle kavuşmuştur. Bu veciz risâle daha sonra vad‘ ilmiyle alakalı kaleme alınacak çalışmalar için ilham kaynağı olmuş ve dilcilerin teveccühünü kazanmıştır. Vad‘ ilmine olan ilgi daha çok İslam Coğrafyasının doğu tarafında görülmektedir. Dolayısıyla bu ilimle ilgili çalışmaların büyük çoğunluğu Arap olmayan dilciler tarafından hazırlanmıştır. Bunların başında da Osmanlı âlimleri gelmektedir. Osmanlı eğitim kurumları olan medreselerin müfredatında büyük bir önem verilen bu ilim için birçok eser yazılmıştır. Osmanlı döneminden sonra da gayri resmi bir şekilde eğitim faaliyetlerine devam eden medreselerde vad‘ ilmiyle ilgili çalışmalar yapılmıştır. Nitekim Şark medrese geleneğinin iki önemli temsilcisi olan Molla Fahreddîn ‘Arnasî (ö. 1972/1392) ile Molla Ahmet Hilmi Koğî (ö. 1996/1417), temel İslam bilimlerinin farklı ilim dallarında birçok eser kaleme aldıkları gibi vad‘ ilmiyle ilgili de birer risâle kaleme almışlar. Molla Fahreddîn 1910 yılında Mardin'in Midyat ilçesine bağlı ‘Arnâs köyünde doğmuştur. Molla Fahreddîn için biri doğum yeri olan ‘Arnâs Köyüne nisbetle ‘Arnâsî, diğeri de eğitim öğretim ve irşad hayatının büyük kısmını geçirip vefat ettiği yer olan Batman İline nisbetle Batmânî şeklinde iki nisbe kullanılmıştır. Molla Fahreddîn, hayatının son demlerinde çeşitli hastalıklara yakalanmış ve 1 Şubat 1972 tarihinde ardında zengin bir ilim mirası bırakarak Batman’da vefat etmiştir. Molla Ahmet Hilmi Koğî, 1942 senesinde Bismil’in Koğuk Köyünde dünyaya gelmiştir. Molla Ahmet, kendisi için bu köye nisbetle Koğî nisbesini kullanmıştır. Koğî, medrese eğitimden sonra Batman, Bismil merkez ve Bismil’in civar köylerinde ilim ve irşad görevlerinde bulunmuştur. Koğî, 16 Mayıs 1996 senesinde Bismil ilçesinde vefat etmiştir. Bu çalışmada bahsi geçen iki risalenin karşılaştırılması yapılmış ve bu mukayese neticesinde söz konusu eserler arasındaki benzerlik ve farklılıklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte Molla Fahreddîn ‘Arnasî ile Molla Ahmet Hilmi Koğî’nin hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Vad‘ ilmi, Arap dili, Risale, Molla Fahreddîn ‘Arnasî, Molla Ahmet Hilmi Koğî

Comparison Between Molla Fakhraddin Arnasi and Molla Ahmed Hilmi Kogi’s Manuscripts Related to Vad’ Science

Öz

Kaynakça

• Altun, Muhammed Latif. Molla Fahreddin el-Arnâsî el-Batmanî’nin Hayatı Ve Fıkhî Yönü, (Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Diyarbakır, 2013.
• ‘Anter, Abdulhamid. ‘İlmu’l-Vad‘, Kuveyt: Dâru’z-Zâhiriyye, 2017.
• ‘Arnasî, Molla Fahreddîn. Risâletu’l-Vad‘, el-Mektebetu’l-Hanîfîyye, İstanbul, 2007.
• Câhiz, Ebu Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Beyân ve’t-Tebyîn, Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1423.
• Curcânî, Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât, (Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1983.
• ----------, Hâşiyetu’s-Suğrâ li’s-Seyyid eş-Şerîf ‘ala’l-Kutb, İstanbul: 1318.
• Çiçek, Halil. “Batmanlı Şeyh Fahreddîn’in Arabî İlimlerdeki Yeri ve Eserleri”, 1. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Batman (15-17.04. 2008), 387 vd.
• ----------, “Fahrettin Yıldız”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (DİA), (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013), XLIII, 538-539.
• Dede Cöngî, Kemâlüddîn İbrâhîm b. Bahşî b. İbrâhîm. Risâletu’l-Vad‘, (Mecmû‘atun Teştemilu ‘alâ Hamsi Resâil), Diyarbakır: Mektebetu Seyda, 2018, 71-72.
• Ebû’l-Kâsım b. Ebî Bekr el-Leysî es-Semerkandî. Şerhu’r-Risâleti’l-‘Adudîyye, İstanbul: İslamoğlu Yayıncılık, tsz.
• el-Eğînî, İbrahim Hakkı b. Halîl. (ö.1311/1894), Metnun fî’l-Vad’, (Mecmû‘atu’l-Vad‘iyye), İstanbul: tsz.
• el-Eğinî, Muhammed Rahmî b. Ahmed Nâzif. el-ʿUcâletu’r-Rahmiyye Şerhu’r-Risâleti’l-Vadʿiyye, (Mecmû‘atu’l-Vad‘iyye), İstanbul: tsz.
• Fazlıoğlu, Şükran. ‘‘Vaz‘ ‘’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012, XLII, 576-578.
• Görgün, Tahsin. “Adudüddin Îcî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV yayınları, 2000, XXI, 410-414.
• Hasırcı, Nazım. “Molla Fahrettin Arnasi’nin İsagocisi”, İslamî İlimler Dergisi, 2012, c. 7, -95-108.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-Arab, thk. ‘Amr Ahmed Haydar, Beyrût: Dâru Sâdir, 1994.
• Koğî, Ahmet Hilmi. er-Risâletu’l-Hilmiyye fi’l-Kavâ‘idi’l-Vad‘iyye, Ahmet Tekin Kitaplığı.
• Oğul, Sadık. Molla Fahreddin Arnâsî’nin et-Tarsîf Fî İlmi’t-Tasrîf Adlı Eserinin Edisyon Kritiği, (Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Diyarbakır, 2019.
• Öncü, Mustafa. “Molla Halil es-Si‘irdî’nin Vad‘ İlmi İle İlgili Risalesinin Tahlîli Ve ‘Adududdîn el-Îcî’nin Risalesi İle Karşılaştırılması” Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15/2, (2011): 365-391.
• Özdemir, İbrahim. İslam Düşüncesinde Dil ve Varlık: Vaz’ İlminin Temel Meseleleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• es-Sûrî, Molla Ebû Bekir Mîr Rüstem. el-Luma‘ fî ‘İlmi’l-Vad‘,(Mecmû‘atun Teştemilu ‘alâ Hamsi Resâil), Diyarbakır: Mektebetu Seyda, 2018.
• Sürücü, Muhammed Salih. “Vaz‘ İlmi ve “El-‘Ucâletü’r-Rahmiyye” (İnceleme ve Değerlendirme) [The Science of Wad‘ and “el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye” (Study and Review)]”. Amasya İlahiyat Dergisi-Amasya Theology Journal 13 (December 2019): 557-590.
• Tekin, Ahmet. “Molla Ahmet Hilmi Koğî, Hayatı ve Eserleri” I. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi Tam Metin Kitabı, 7-10 Aralık 2017 Mardin, (Mardin: 2017), 1-9.
• ----------,“‘Avâmil-i Birgivî ile ‘Avâmil-i Hilmiyye’nin Mukayesesi”, Turkish Studies=Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, XIV/ 2, (2019)769-783.
• ----------, Ahmet Hilmi Koğî’nin “er-Risâletu’l-Hilmiyye fî’l-Kavâ‘idi’l-Vad‘iyye” Adlı Risalesinin Haşiyesiyle Birlikte Edisyon Kritiği, Artuklu Akademi, (Haziran 2021), Cilt 8, Sayı 1, Sayfalar 215 – 264.
• Turgay, Nurettin. “Fahrettin Arnasi ve Vaazlarında Yer Verdiği Bazı Ayetlerin Yorumu”, Uluslararası Midyat Sempozyumu Tam Metin Kitabı, 7-9 Ekim 2011 Midyat, (Midyat 2011), 247-262.
• Ünalan, Abdülkerim. “Molla Fahrettin Batmanî'nin Hayatı ve Eserleri”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 3 (Nisan 2010), 129-149.
• ----------, "Molla Fahrettin Batmani ve İlmi Kişiliği", İbrahim Hakkı ve Siirt Uleması Sempozyumu Tam Metin Kitabı, ed. Ahmet Erkol, Abdurrahman Adak, Beyan Yayınları, İstanbul, 2008, s. 501-519.
• Yıldırım, Abdullah. Vaz' İlmi (İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler), İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2015, 425-551.
• Yüce, Abdülhakim. “Ünlü Batmanlı Şeyh Fahrettin’in Tasavvufi Görüşleri”, 1. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Tam Metin Kitabı, 15-17.Nisan 2008 Batman, (Batman, 2008), 377-386.
• ez-Zebîdî, Muhibbuddîn b. Fayd. Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l Kâmûs, thk. Komisyon, Beyrut: Dâru’l-Hidâye, tsz.