İmruü’l-Kays'ın Şiirinde Nahvî Kıyâsa Aykırılık

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 1, 38 - 58, 30.06.2022

Bozan Alhamad

https://doi.org/10.30627/cuilah.1010780

Öz

Bu araştırma, önemli bir dil bilgisi sorununu ele aldı. Bu sorun bir cahili şairinin şiirindeki dil bilgisi ölçümünün ihlalidir. O şair cahiliye döneminin aygırı ve dönemdeki şairlerin komutanı İmru’l-Kays’tır. Dil bilgisi ölçümünü ihlal etme fenomeni aldatıcı bir fenomendir, ancak dil bilgisi kitaplarının kıvrımlarında yaygındır. Neredeyse dil bilgisi kitaplarından biri bile dil bilgisi ölçümünün ihlalinin farklı yönlerinden yoksun değildir. Bu araştırmada İmruʾu’l-Kays'ın şiirlerinde meydana gelen en önemli ihlaller tespit edilmeye çalışılmıştır. Örneğin bir cer harfinin diğer bir cer harfine girmesi gibi harfin artırılması, haber cümlesindeki ait zamirin hazfı gibi bir harfin hazfı, mazi fiillerinde yeminin cevabında “قد” kelimesinin hazfedilmesi, izafet olmadan da tasniye “نون”larının hazfedilebilmesi, nida dışında da bazı isimlerin terhîm yapılabileceğini, muzari fiiliin “أنْ” harfiyle cezmedilmesi, muzari fiilinin atıf harfi “فاء”dan sonra gizli olan “en” harfine atıf edilmesi, mecrur ismin yanında yer aldığında merfu veya mensup olan sıfatın mecrur okunabilmesi gibi. Araştırmada ayrıca İmruʾu’l-Kays'ın şiirlerinde zikrettiği bu şaz üslup karşısında nahiv alimlerinin görüşleri de serdedilmiştir. Nahiv alimleri bu konuda üç gruba ayrılmıştır. Birinci grup bu tür üslubun Kur’an, hadis ve Arap dilinde örneklerinin bulunduğunu delil göstererek onu savunmuştur. İkinci grup bu tür üslupların şaz olduğunu ve dolayısıyla örnek gösterilmeyeceği öne sürmüştür. Üçüncü gruba göre İmruʾu’l-Kays'ın şiirlerindeki bu üslupların çoğu, şiirsel zorunluluk sebebiyle geldiğini ve sadece şiir özelinde olduğunu ve nesirlerde kullanılmasının mümkün olmadığını söylemişlerdir. Bazı şiirlerini nahiv kurallarına aykırı olarak inşa eden şairlerden biri olan İmruʾu’l-Kays bunu şiirinin zafiyeti veya Arap dili ve fesahatindeki bilgisizliğinden değil, şiirsel gerklilikten veya şaz olan Arap lehçelerindeb birini simüle etmek için yapmaktadır. Ancak kullandığı bu şaz üslup şiirlerinde fazla yer almamaktadır. Şiirlerinin çoğu nahiv alimlerinin örnek gösterdikleri dil kurallarına uygundur. Şiirlerindeki kurallardan çıkması dil kurallarına isyanından değil, şiirsel gerekliliğinden idi. Gramerciler, çağının diğer şairlerinde ya da kendisinden sonraki çağlarda onu takip eden şairler arasında benzer örneklere rastlamakla birlikte, bunu kabul edilebilir bir ihlal olarak değerlendirdiler. Zira şiirdeki amaçlanan anlam, sanatsal ve estetik amaçlara ulaşmak için bilinen ve kullanımda sabit olandan ayrılmayı gerektirebilir. Bu sebeple, ölçümün zahiri anlamından her ayrılmayı eleştiren bazı gramercilerin yaptığı gibi, kelimeye yapıdan ayrı bakmamalıyız.

Anahtar Kelimeler

Dilbilgisi, Arap Edebiyatı, Arap Şiiri, Dilbilgisi Ölçüsü, İmruülkays

مُخَالَفَةُ القِياسِ النَّحويِّ في شِعْرِ اِمْرِئ القَيْس

Öz

تناولَ هذا البحثُ قضيةً هامةً من قضايا علمِ النحو، هي ظاهرةُ مخالفةِ القياسِ النَّحويِّ لدى امرئ القيس، إذ إنَّ ظاهرةَ مخالفةِ القياسِ ظاهرةٌ شائكةٌ إلّا أنّها منتشرةٌ في ثنايا كُتُبِ النَّحو، فلا يكادُ يَخلو كتابٌ من كُتُبِ النَّحو إلّا وَضَمَّ مجموعةً من أوجهِ مخالفةِ القياسِ، وهذا ما سيحاولُ البحثُ إلقاءَ الضوءِ عليهِ وتفسيرهِ من خلالِ تحديدِ أهمِّ المخالفاتِ التي وقعتْ في شعرِ امرئ القيسِ، وبيانَ رأي النحاةِ فيها، بَينَ مُبرّرٍ لهِ وبينِ مُستنكرٍ عليهِ، وإنْ كان خروجُهُ هذا في أغلبهِ كان من بابِ الضرورةِ الشعريّةِ لا من بابِ تمرّدِهِ على قواعدِ اللغةِ، إذ اعتبرهُ النُّحاةُ خروجًا مقبولًا لَهُ أمثلةٌ مشابهةٌ لدى غيرهِ من شعراءِ عصرهِ أو ممّن لاحقوا بهِ من العصورِ التاليةِ لعصرهِ، لأنَّ المعنى المرادَ قد يتطّلبُ خروجًا عن المشهورِ والمُطّردِ في الاستعمالِ لتحقيقِ أغراضٍ فنيةٍ وجماليةٍ في نظمِ القصيدةِ، لذا ينبغي ألّا ننظرَ إلى اللفظِ بمعزلٍ عن التركيبِ كما فعلَ بعضُ النُّحاةِ ممّن عَابَ كَلَّ خروجٍ عن مقتضى الظاهرِ في القياسِ.

Anahtar Kelimeler

النّحو, الأدبُ الجاهليُّ, الشِّعرُ العربيُّ, القياسُ النَّحويُّ, امرؤ القيس

Contravention of Grammatical Measurement in The Poetry of Imru’l-qays

Öz

This research dealt with an important issue of grammar, which is the phenomenon of the contravention grammatical measurement in Imru’ al-Qays’ poetry. The phenomenon of contravention grammatical measurement is a complex phenomenon, but it is widespread in the grammar books. Most of the grammar books included a number of aspects of measurement contravention. This is what the research will attempt to shed light on and explain by identifying the most important contraventions that occurred in Imru’ al-Qays’ poetry, Clarifying the grammarians’ opinion about it, between justifying it and disapproving it. Even if this deviation was due to it was out of poetic necessity, not out of his rebellion against the rules of language. The grammarians considered it an acceptable deviation that had similar examples among other poets of his time or those who followed him from the ages following his time, Because the intended meaning may require a deviation from the well-known and the steady in use to achieve artistic and aesthetic purposes in the poem’s systems, so we should not look at the word in isolation from the structure, as did some grammarians who criticized every contravention from the apparent requirement measurement.

Anahtar Kelimeler

Grammar, Pre-Islamic Literature, Arabic Poetry, Grammatical Measurement, Imru’l-Qays

Kaynakça

• Abdüllatîf, Hamâse. el-Luga ve binâü’ş-şi‘r. Kâhire: Mektebetü’l-cîzeî’l-‘Âmme, 1992.
• Absî, Antere. ed-Dîvân. Beyrût: Matbaatu'l-‘Âdab, 1893.
• Ahtal, Gıyâs. ed-Dîvân. thk. Mehdî Muhammed Nâsırüddin. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
• Âlûsî, Mahmûd. Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’l-kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415.
• Asmaî, Abdülmelik. Fuhûletü’ş-şuʿarâʾ. thk. Ch. Torrey, Beyrût: Dârü'l-Kitâbi'l-Cedid,1971.
• Atıyye, Cerîr b. ed-Dîvân. Beyrût: Dâr Beyrût, 1986.
• Bağdâdî, Abdülkâdir. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʿArab. thk. Abdüsselâm Hârûn: Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1997.
• Celâlüddîn es-Süyûtî, Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerhi cemʿi’l-cevâmi. thk. Abdülhamîd Hindâvî, Kâhire: el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye, 1328.
• Cevcerî, Muhammed. Şerhü şüzûrü'z-zeheb fî marifeti kelami'l-‘Arab. thk. Nevâf el-Harisî. el-Medinetü'l-Münevvere: el-Camiatü'l-İslamiyye, 2004.
• Cevziyye, Burhâneddîn. İrşadu's-salik ila hallî elfiyeti ibn mâlik. thk. Muhammed b. Avaz es-Sehî, Riyad: Dârü Edvâi's-Selef, 1954.
• Cumahî, Muhammed b. Sellâm. Tabakâtü fuhûli’ş-şuʿarâ. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1980.
• Dakr, Abdulganî. Mu‘cemu’l-kavâ‘idi’l-arabiyye fi’n- nahv ve’t-tasrîf. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1986.
• Dayf, Şevkî. el-Medârisü’n-nahviyye. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 1968.
• Ebû Hayyân, Muhammed el-Endelüs. el-Bahrü’l-muhît. thk. Muhammed Cemîl Sıdkî. Beyrût: Dâru'l-Fikr, 2000.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât. el-İnsâf fî mesâʾili’l-hilâf. Beyrût: el-Mektebetu’l-Mısriyye, 2003.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât. Lümaʿu’l-edille fî usûli’n-nahv. thk. saîd el-Efgânî. Dımaşk: Dâru'l-Fikr, 1957.
• Esterâbâdî, Radıyyüddîn. Şerhu kâfiyeti İbni’l-hâcib. thk. Emîl Ya‘kūb. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• Eyâdî, Ebû Dâvûd. ed-Divan. thk. Enver Mahmud es-Salihî ve Ahmed Haşim es-Samirâî. Dımaşk: Dârü'l-usamâ 2010.
• Ezherî, Muhammed. Tehzîbu’l-luga. thk. Muhammed Avaz Mer'ab. Beyrût: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 2001.
• Fârisî, Ebû Alî. el-Mesâʾilü’l-ʿaskeriyyât. thk. Ali b.Câbir el-Mansûr, ʿAmmân: ed-Dâru’l-İlmiyyetu'd-devliyye, 2002.
• Ferrâ, Yahyâ. Meʿâni’l-kurʾân. thk. Abdülfettâh İsmâil Şelebî. Kâhire: Dâru'l-Mısriyye li't-te'lîf ve’t-terceme, ts.
• Hamevî, Takıyyüddîn. Hizânetü’l-edeb ve gayetü’l-ereb. thk. İsâm İşkero. Beyrût: Dâru'l-Hilâl, 2004.
• Hasan, Abbâs. en-Nahvu’l-vâfî. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 1960.
• Hassân, Temmâm. el-Usûl. Kâhire: Âlemu'l-Kutub, 2000.
• Iyd, Muhammed. en-Nahvu'l-musaffâ. Kâhire: Mektebetü’ş-Şebâb, 1975.
• İbn Âşûr, Muhammed. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-dâru't-Tunusiyye, 1984.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Hasâʾis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l- Mısriyye, 1952.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâʾât ve’l-îzâh ʿanhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsıf ve Abdülfettâh İsmâil Şelebî. Kâhire: el-Meclisü'l-A'la li'ş-şüûni'l-İslamiyye, 1999.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. Sırru sınâʿati’l-iʿrâb. thk. Hasan Hindâvî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1993.
• İbn Hişâm, Cemâleddin el-Ensârî. Muğni’l-lebîb an kütübi’l-eʿârîb. thk. Mâzin Mübârek v.dğr. Dımaşk: Dâru'l-Fikr, 1985.
• İbn Hişâm, Cemâleddin el-Ensârî. Şerhu şüzûri’z-zeheb fî maʿrifeti kelâmi’l-ʿArab. thk. Abdülganî ed-Dakr. Dımaşk: eş-şerketu'l-Müttehide, 1984.
• İbn Mâlik, Muhammed el-Endelüsî. Şerhu’l-kâfiyeti’ş-şâfiye. thk. Abdülmün‘im Ahmed Herîdî, Mekke: Câmi'atü Ümmi'l-Kura, Merkezü'l-bahsi'l-ilmî ve İhyâü't-türâsi'l-İslâmî, 1982.
• İbn Mâlik, Muhammed el-Endelüsî. Şerhu’t-teshîli’l-fevâʾid. thk. Abdurrahman es-Seyyid ve Muhammed el-Mahtûn. Kâhire: Dâr Hıcr, 1990.
• İbn Serrâc, Muhammed. el-Usûl fi’n-nahiv. thk. Abdulhuseyn Fetlî. Beyrût: Müessesetu’r-Risâle, 1988.
• İclî, Ebü’n-Necm el-Fazl. ed-Dîvân. thk. Muhammed Edîb Abdulvahid Cemran. Dımaşk: Mabûʿâtu Mecmeʿu’l-Lüğati’l-ʿArabiyye, 2006.
• İmruülkays, Hunduc. ed-Dîvân. thk. Abdurrahman el-mustavî, Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 2004.
• İmruülkays, Hunduc. ed-Dîvân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 1984.
• İşbîlî, İbn Usfûr. Darâiru’ş-şi’r. thk. Seyyid İbrâhîm Muhammed. Kâhire: Dâru’l-Endelüs, 1980.
• Kaysî, el-Hasan. Îzâhu Şevâhidi’l-îzâh. thk. Muhammed b. Hamûd ed-Da’cânî. Beyrût: Dâru’l-Ğarb el-İslâmî, 1987.
• Kazzâz el-Kayrevânî, Muhammed. Mâ yecûzü li’ş-şâʿir fi’z-zarûre. thk. Ramazan Abdüttevvâb ve Selâhaddin el-Hâdî. Küveyt: Dâru'l-Urube, 1981.
• Kerâcki, Muhammed. el-Kavlü'l-mübin an vücûbi meshi'r-ricleyn. thk. Ali Musa el-Ka'bî. Kom: Müessesetü Âl-i Beyt li-İhyai't-Türâs 1410.
• Maarrî, Ebü’l-Alâ. Risâletü’s-sâhil ve’ş-şâhic, thk. Âişe Abdurrahman. Kâhire: Dâru’l-Ma‘rife,1984.
• Murâdî, Bedrüddîn. el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-meʿânî. thk. Tâhâ Muhsin. Musul: Müessesetü Dâri'l-Kütüb, 1976.
• Murâdî, Bedrüddîn. Tavzîhu’l-makâsıd ve’l-mesâlik bi-şerhi Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Abdurrahmân Ali Süleyman. Kâhire: Dâru'l-Fikrî'l-Arabî, 2008.
• Mübârek, Muhammed. Müntehe’t-taleb min eşʿâri’l-ʿarab. thk. Muhammed Nebîl Turayfî. Beyrût: Dâru Sâdr, 1999. Müberred, Muhammed. el-Kâmil fi’l-luğa ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kâhire: Dâru'l-Fikri'l-Arabî, 1997.
• Nâbiga ez-Zübyânî, Ziyâd. ed-Dîvân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 1980.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed. İ‘râbü’l-kur’ân. thk. Muhammed Ali Beydun. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1421.
• Nüveyrî, Ahmed. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Yahyâ eş-Şamî, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• Râfiî, Mustafa Sâdık. Târîhu âdâbi’l-ʿarab. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
• Rummânî, Alî. Şerhu kitâbi sîbeveyhi. thk. Seyf b. Abdurrahmân el-Arîfî, Riyad: Camiatü`l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslamiyye, '' Doktora Tezi'', 1998.
• Sabbân, Muhammed. Hâşiye ʿalâ şerhi’l-üşmûnî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Sîbeveyhî, Amr. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Hârûn. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Sîrâfî, el-Hasen. Şerhu kitâbi sîbeveyhî. thk. Ali Seyyid Ali. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2008.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-İktirâh fî usûli’n-nahv ve cedelih. thk. Mahmûd Fucâl, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1989.
• Şinkîtî, Muhammed. Edvâʾü’l-beyân fî îzâhi’l-kurʾân bi’l-kurʾân. Cidde: Mecmau’l-Fıkhi’l-İslâmî, 1995.
• Şinkîtî, Muhammed. el-Azbu'n-Nemîr min mecâlisi'ş-şınkîtî fi't-tefsîr. thk. Halid b. Osman es-Sebt. Mekke: Dâru İlmi'l-Fevâid, 1426.
• Tabersî, el-Hasen. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-kurʾân. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife,1988.
• ʿUkberî, Ebu'l-Bekâ. et-Tebyîn ʿan mezâhibi’n-naḥviyyîne’l-basriyyîn ve’l-kûfiyyîn. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn. Beyrût: Dâru’l-ğarb el-İslâmî,1986.
• ʿUkberî, Ebu'l-Bekâ. et-Tibyân fî i’râbi’l-kur’ân. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Kâ hire: Mektebetü ‘Îsâ el-Bâbî ve Şerîkâhî, 1976.
• Zebîdî, el-Murtazâ. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kāmûs. Küveyt: Dâru’l-Hidâye, 1965.
• Zemahşerî, Mahmûd. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrût: Dârul-Kitabi'l-‘Arabî, 1407.
• Zemahşerî, Mahmûd. el-Mufassal fî sınâʿati’l-iʿrâb. thk. Ali b. Melham. Beyrût: Mektebetü'l-Hilâl, 1993.
• Zürrumme, Gaylân. ed-Dîvân. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995.