Kitābu’t-Tawārīh that Wrıtten by Tarsūsī who One of The Hanafī Qādıs to Source of The Bıographıcal Works of Nuaymī and Ibn Tolun

Yıl 2022, Cilt: 30. YIL ÖZEL SAYISI, 54 - 74, 30.09.2022

Ömer Sadıker , Hamdi Akbaş

https://doi.org/10.30627/cuilah.1159267

Öz

Anahtar Kelimeler

Biographies of Hanafī, Necmeddin Tarsūsī, Kitābu’t-Tawārīh, ad-Dāris fī Tārīhi’l-Madāris, Qudātu Dimask.

HANEFÎ KADISI TARSÛSÎ’NİN KİTÂBÜ’T-TEVÂRÎH’İNİN NUAYMÎ VE İBN TOLUN’UN BİYOGRAFİ ESERLERİNE KAYNAKLIĞI

Öz

Mısır’ın Selâhaddin Eyyûbî (ö. 589/1193) tarafından fethinden (567/1171) sonra uygulamaya konulan Şâfiî kādılkudât tayini Memlükler’de daha geniş formuna kavuşmuştur. Memlükler’in ilk yıllarında Şâfiî kādılkudâtın yanına görevinde yardımcı olmak üzere diğer mezheplerden naibler atanmıştır. Şâfiî merkezli yargı sisteminin anlaşmazlıklara yol açması üzerine I. Baybars’ın emriyle sadece Şâfiîlerden bir kādılkudât tayin edilmesi uygulamasından vazgeçilmiş önce başşehir Kahire olmak üzere tedricen diğer şehirlerde de icra edilmek üzere dört sünnî mezhebin mensuplarına kendi mezheplerine göre hükmedecek kādılkudâtlar tayin edilmiştir. Uygulama bölgelerde mezhep mensubu âlimlerin, müderrislerin yetişmesinin önünü açmış, buralardan devlet kademesinde görev alan tarihe mâl olmuş ilim adamları yetişmiş ve tarihi kayıt altına alan müverrihler meşhur ilim adamlarının biyografilerini kaleme almıştır. Nuaymî ve öğrencisi İbn Tolun, Memlük dönemi tarihçilerinin öne çıkan şahsiyetleri arasındadır. Bunların biyografi eserlerinde istifade ettiği kaynaklardan biri de Hanefîler ile Eşʽarîler arasındaki görüş ayrılıklarını manzum bir şekilde ilk defa ele alan ve hilafette Kureyşli olmanın şart olmadığını dile getiren Necmeddin Tarsûsî’nin Kitâbü’t-Tevârîh’idir. Çalışmanın konusu Kitâbü’t-Tevârîh’in Nuaymî’nin ed-Dâris fî Târîhi’l-Medâris’i ile İbn Tolun’un Kudâtü Dımaşk ve el-Kalâidü’l-Cevheriyye adlı eserlerine kaynaklığıdır. Amacı, kaynaklarda Dımaşk tarihi olarak bilinen bu eserlere kısmen de olsa Kitâbü’t-Tevârîh’in kaynaklığını ortaya koymak, örnekleri ve delilleriyle ispat etmektir. Yöntemi ise ilgili eserleri içerik ve metin açısından karşılaştırma yöntemidir. Bu üç eserin ikisinde müelliflerin atıfta bulunmaları sebebiyle Kitâbü’t-Tevârîh’in kaynaklığını ifade ettikleri görülür. Herhangi bir atfın yapılmadığı Kudâtü Dımaşk’ta ise ikisi arasındaki yoğun benzerlikler sebebiyle Kitâbü’t-Tevârîh’in bu esere de kaynaklık ettiğini dile getirmek bilimsel bir zorunluluktur.

Anahtar Kelimeler

Hanefî tabakâtı, Necmeddin Tarsûsî, Kitâbü’t-Tevârîh, ed-Dâris fî târîhi’l-medâris, Kudâtü Dımaşk.

Kaynakça

• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlükler Döneminin (648-923/1250-1517) Öne Çıkan Vefeyât, Tabakât ve Terâcim Eserleri”. ÇÜİFD, 16/2, 1-38, 2016.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler Dönemi Vezirlik. İstanbul: İSAM 2009.
• Ayaz, Fatih Yahya. Türk Memlükler Dönemi Saray Ağalığı (Üstâdârlık). İstanbul: İFAV, 2008.
• Düzenli, Aygül. Memlükler Döneminde İktidar Ulema İlişkisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2021.
• Hüseynî, Ebû’l-Mahâsin. Min züyûli’l-iber. thk. Muhammed Reşad Abdüsamed. Kuveyt: Matbaatü Hukümeti’l-Kuveyt, 1986.
• Hüseynî, Ebü’l-Mehâsin. Züyûlü’l-iber fi haber-i men gaber. tah. Ebû Hacer Zeğlûl, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• İbn Kādî Şühbe. el-İʻlâm bi tarîhi ehli’l-İslâm. Feyzullah Efendi Koleksiyonu, vr. 170.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâ‘îl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. I-XXI. Kahire: Dâru Hicr, 1997-1999.
• İbn Râfiʻ, Takiyyüddin Muhammed. el-Vefeyât. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1402.
• İbn Tolun, Şemseddin Muhammed b. Alî b. Ahmed ed-Dımaşkī. Kitâbü’l-Gurefi’l-ʿaliyye fî terâcimi müteahhiri’l-Hanefiyye. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1924, vr. 156b.
• İbn Tolun, Şemseddin Muhammed. el-Kalâidü’l-cevheriyye fî târîhi’s-Sâlihiyye. thk. M. A. Dehmân. Dımaşk: Mutbûâtü Mecmaı’l-Lügati’l-Arabiyye, 1980.
• İbn Tolun, Şemseddin Muhammed. es-Sağru’l-bessâm fî zikri men vülliye kazâe’ş-Şam.thk. Selahattin Müneccid (Kudâtü Dımaşk). Dımaşk: Matbûâtu’l-Mecmai’l-Arabî, 1956.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkâdir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût. I-XI. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986-1993.
• Kavas, Ahmet. “İbn Tolun”. DİA, İstanbul: TDVY, 1999.
• Kılıç, Muharrem.“Necmeddin Tarsûsî”. DİA, İstanbul: TDVY, 2011.
• Muhammed Gazzi, Necmeddin. el-Kevâkibü’s-sâire bi aʻyâni’l-mieti’l-âşira. I-III. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Nuaymî, Abdülkadir b. Muhammed. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Özen, Şükrü. “Kādılkudât”. DİA. İstanbul: TVDY, 2001.
• Sadıker, Ömer. "Şam Hanefî Kadısı Necmeddin Tarsûsî’nin Kitâbü’t-Tevârîh’i: (Tahkik-Tercüme-Değerlendirme)". Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD). 20 / 1 (Haziran 2020): 176-200, https://doi.org/10.30627/cuilah.726752.
• Safedî, Halil b. Aybek. Aʻyânü’l-asr ve aʻvânü’n-nasr. nşr. Ali Ebû Zeyd vd. I-VI. Beyrut-Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muʻâsır-Dâru’l-Fikr, 1998.
• Safedî, Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût-Türkî Mustafa. I-XXIX. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Şık, İsmail. "Necmeddin Tarsûsî’nin “Urcûze fî Vefeyâti’l-A‘yân Min Mezhebi Ebî Hanîfeti’n-Nu‘mân” Adlı Eseri: Tedkik, Çeviri ve Değerlendirme". Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD). 17/1, Haziran 2017.
• Şık, İsmail, Sadıker, Ömer, Akbaş, Hamdi . "Ehl-i Sünnet Teolojik Perspektifinde Kimlik Mücadelesi (Hanefî-Eş’arî Uz(ak)laştırması)". Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD). 22/1 (Haziran 2022):1-17. Https://Doi.Org/10.30627/Cuilah.1099606
• Şık, İsmail. “Necmeddin Tarsûsî’nin Urcûzesinde Eşʻarî-Hanefî Teolojik Farklılaşmaları”. İTOBİAD. 6/1, (2017).
• Tarsûsî, Necmeddin. “Kitâbü’t-Tevârîh”. ed-Dürretü’s-seniyye fi şerhi’l-Fevâidi’l-fıkhiyye. Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey Koleksiyonu, no: Ma 841 34, 195a;
• Tarsûsî, Necmeddin. “Kitâbü’t-Tevârîh”. el-Fevâidü’l-fıkhiyye. Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey Koleksiyonu, no: Ma 841 34, 190 a;
• Tarsûsî, Necmeddin. Tuhfetü’t-Türk Tarsûsî’nin Siyasetnamesi. hzr. Muhammed Usame Onuş, edt. Özgür Kavak, Hızır Murat Köse. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-İber fî haberi men ğaber. thk. Muhammed es-Saʻîd b. Besyûnî Zağlûl. I-IV. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.