An Abbasid Statesman Who Became a Hero with His Anatolian Campaigns: ʿAlī b. Yaḥyā al-Armanī (d. 249/863)

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 2, 206 - 222, 31.12.2023

Enes Ensar Erbay , Selahattin Polatoğlu

https://doi.org/10.30627/cuilah.1346561

Öz

ʿAlī b. Yaḥyā al-Armanī (d. 249/863) appeared on the stage of history in the last years of Caliph al-Maʾmūn (d. 218/833) and served as deputy governor of Egypt for two terms, as governor himself for a while, and as governor of Sugūr al-Shām and Armenia-Azerbaijan for one term each. He is an important statesman who organised many campaigns in the Anatolian lands until the early years of Caliph al-Mustaʿīn (236-249/850-863), served in the administrative organisation of the Abbasid state and also carried out diplomatic activities. He is a historical figure who is understood to have had extensive powers in this context. ʿAlī ibn Yaḥyā, who is believed to have been politically active in the Armenia region at the very beginning of his career, but there is very little information about his life in the sources. In addition, he undertook some important actions for Abbasid history. This article analyses ʿAlī ibn Yaḥyā al-Armanī's ethnicity and his administrative, military and diplomatic actions. This position, recorded in early historical sources, provides some remarkable arguments that he is portrayed as a kind of hero in the public imagination. All these activities and elements related to the imagination are among the main issues that the study focuses on. This study aims to contribute to the field by showing how a historical figure who played an active role in the Abbasid-Eastern Roman struggle in Anatolia, and thus became a hero, was reflected in Islamic historical sources.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Abbasids, Eastern Roman Empire, Anatolia, Armenians

ANADOLU SEFERLERİYLE KAHRAMANLAŞAN BİR ABBÂSÎ DEVLET ADAMI: ALİ B. YAHYÂ el-ERMENÎ (Ö. 249/863)

Öz

Ali b. Yahyâ el-Ermenî (ö. 249/863), Halife Me’mûn’un (ö. 218/833) son yıllarında tarih sahnesine çıkmış, iki dönem Mısır vali naibi ve bir süre bizzat valilik, birer dönem de Sugûruşşâm ve Ermeniye-Azerbaycan valiliği yapmıştır. O, Halife Müstaîn’in (236-249/850-863) ilk yıllarına kadar Anadolu topraklarına çok sayıda sefer düzenlemiş, bunun yanında Abbâsî Devleti’nin idarî teşkilatında görev almış ve ayrıca diplomatik faaliyetler yürütmüş önemli bir devlet adamıdır. O, bu çerçevede geniş yetkileri olduğu anlaşılan tarihî bir şahsiyettir. Kariyerinin henüz başlarında Ermeniye bölgesinde siyasî açıdan aktif biri olduğu anlaşılan ancak hayatı hakkında kaynaklarda oldukça az bilgi bulunan Ali b. Yahyâ, Abbâsî tarihi için mühim birtakım icraatlar üstlenmiştir. Bu makale, Ali b. Yahyâ’nın etnik kökenini, idarî, askerî ve diplomatik konumunu ele almaktadır. Erken dönem tarih kaynaklarınca da kayıt altına alınan bu konum, onun halk muhayyilesinde bir tür kahraman portresine oturtulduğu noktasında kayda değer birtakım argümanlar sunmaktadır. Tüm bu faaliyet ve muhayyileyle ilgili unsurlar, çalışmada üzerine yoğunlaşılan temel hususlar arasında yer almaktadır. Bu çalışma, Anadolu üzerinde Abbâsî-Doğu Roma mücadelesinde aktif rol alan ve bunun neticesinde kahramanlaşan bir tarihî şahsiyetin İslâm tarih kaynaklarında yansıtılma biçimini ortaya çıkararak alana katkı sunma amacındadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Abbâsî Devleti, Doğu Roma İmparatorluğu, Ermeniler, Anadolu, Kahraman

Kaynakça

• “Ammûriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Erişim 27 Mart 2023). https://islamansiklopedisi.org.tr/ammuriye
• Azîmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. Târîhu Haleb. thk. İbrâhîm Za‘rûr. Dımaşk, 1984.
• Bartikian, Hratch. “Armenia and Armenians in the Byzantine epic”. Digenes Akrites: New Approaches to Byzantine Heroic Poetry. ed. Roderick Beaton - David Ricks. Cambridge: Variorum, 1993, 86-92.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Beyazyüz Sipahioğlu, Kevser. “Ya‘kûbî”, Bağdat’ın Ünlü Tarihçileri, ed. Nahide Bozkurt. 101-115. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Beyhakî, İbrâhim b. Muhammed. el-Mehâsin ve’l-mesâvî. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Buhalâ. thk. Taha el-Hâcirî. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1981.
• Canard, Marius. “Les principaux personnages du roman de chevalerie arabe Ḏāt al-Himma wa-l-baṭṭāl”. Arabica 8/2 (1961), 158-173.
• Emecen, Feridun. “Geç Orta Çağ Anadolu’sunda Bir Selçuklu Kenti Bolvadin’in Tarihi Gelişimi Üzerine Bazı Notlar”. Belleten 85/302 (Nisan 2021), 17-28.
• Eskin, Ümit. Abbâsîler Döneminde Valilik (132-232/750-847). İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Ezdî, Ebû Zekeriyyâ Yezîd b. Muhammed. Târîhu’l-Mevsıl. thk. Ahmed A. Mahmûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-Lüga. nşr. Muhammed Avd Mir‘ab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Flemming, Barbara. Geç Ortaçağ Dönemi’nde Pamfilya, Pisidya ve Likya’nın Tarihî Coğrafyası. çev. Hüseyin Turan Bağçeci. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Garsoïan, Nina G. “Byzantine Heresy. A Reinterpretation”. Dumbarton Oaks Papers 25 (1971), 85-113.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân el-Ferâhîdî, Kitâbü’l-Ayn. nşr. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Huxley, George L. “The Emperor Michael III and the Battle of Bishop’s Meadow (A.D. 863)”. Greek, Roman and Byzantine Studies 16/4 (1975), 443-450.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan. Cemheretü’l-Lüga. nşr. Remzî Munîr Baʿlebekî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1408/1987.
• İbn Hurdazbih. Ebü’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah. el-Mesâlik ve’l-memâlik. Leiden: Brill, 1889.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed H. Şemseddin. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ vd. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• Kazhdan, Alexander P. (ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium. 3 Cilt. New York-Oxford: Oxford University Press, 1991.
• Kennedy, Hugh. The Armies of The Caliphs. London-New York: Routledge, 2001.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf. Kitâbü’l-vulât ve kitâbü’l-kudât. nşr. Muhammed H. M. İsmail-Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin. Mürûcü’z-zeheb meâdinü’l-cevher. thk. Kemâl Hasan Mer‘î. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1425/2005.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin. et-Tenbîh ve’l-işrâf. thk. Abdullah İsmail es-Sâvî. Kahire: el-Mektebetü’t-Târihiyye, 1357/1938.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sakaoğlu, Necdet. Yitik Bir Anadolu Beyliği Mengücekoğulları. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Savran, Ahmet. “Meyyâfârikin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Erişim 28 Mart 2023). https://islamansiklopedisi.org.tr/meyyafarikin
• Shaban, M. A. Islamic History: A New Interpretation II A.D. 750-1055 (A.H. 132-448). Cambridge: Cambridge University Press, 1976.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a‘yân. nşr. Muhammed Berekât vd. 23 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1434/2013.
• Sûlî, Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ. Kitâbü’l-Evrâk. thk. V. I. Belyaev-A. B. Khalidov (Petersburg, 1998).
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammad b. Cerîr. Târîhu’r-rusul ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Meârif, 1387/1967.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammad b. Cerîr. The History of al-Tabari: Incipient Decline. ed. Ehsan Yar-Shater. İng. çev. Joel L. Kraemer. New York: State University of New York Press, 1989.
• Ubeyd, Taha Hudar. “el-Kâid Ali b. Yahyâ el-Ermenî (t. 249 h./863 m.) ve Devruhu’l-Harbî ve’l-İdârî”. Mecelletü Ebhâsi Külliyeti’t-Terbeviyyeti’l-Esâsiyye 11/4 (2012), 324-338.
• Vacca, Alison. “Nisbas of the North: Muslims from Armenia, Caucasian Albania, and Azerbaijan in Arabic Biographical Dictionaries (4th-7th centuries AH)”, Arabica 62 (2015), 521-550.
• Vasiliev, A. A. Byzance et les Arabes. Bruxelles, 1935.
• Ya‘kûbî, Ebû Ya‘kûb b. Ca‘fer b. Vehb. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Abdülemir Mühennâ. 2 Cilt. Beyrut: Şirketü’l-İlmî li’l-Matbûât, 1431/2010.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah (ö. 626/1229), Muʿcemü’l-Buldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yılmaz, Saim. Anadolu’da Abbâsî-Bizans Mücadelesi (132-193/750-809). İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2015.
• Zeynüddîn er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekir. Muhtâru’s-sıhâh. nşr. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrût-Sayda: el-Mektebetu’l-‘Asriyye-ed-Dâru’n-Nemûzeciyye, 1420/1999.