Muhammad Bakhīt al-Mutī‘ī’s Life Story and the Critique of His Treatise Work Entitled Husn al-bayān fī izālati ba‘d shubah waradat alā al-Qur’ān Concerning the Essence of Qur’ānic Quotations

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 2, 156 - 174, 31.12.2023

Zakir Demir

https://doi.org/10.30627/cuilah.1360211

Öz

It is readily apparent that the first independent treatise written about the essence of the divine quotations revealed in the integrity of the Qur’ān is al-Amīr Muhammad b. Ismâ‘īl as-San‘ānī’s work called al-Izāh wa al-bayān fî tahkīki ‘ibārāt al-kasas al-Qur’ān. The second distinct work on the subject is Muhammad Bakhīt al-Mutī‘ī’s work entitled Husn al-bayān fī izālati ba‘d shubah waradat alā al-Qur’ān, which is the research subject of this article. Bakhît, one of the last period Ottoman scholars is a prolific and versatile schoolman who worked as the grand muftī of Egypt for almost eight years, studied the tradition of Ahl as-sunna by converting and enhancing it, and proved his scientific maturation in various disciplines by writing a total of thirty-two works in many fields, especially in tafsir, fiqh and kalam. Bakhīt states that he wrote this treatise based on a question from someone about the belonging of a divine quotation attributed to Prophet Yakūb in the style of qāla, which is one of the most used styles in the Qur’ān’s narration. He intellectualizes the essence of the embedded speakers (al-kalām al-mahkī) in Qur’ān with a question-answer method. The relationship between divine speech and human speech is emphasized between the lines of the treatise. It’s seen that this treatise involving some inspiring evaluations about the nature of the divine quotations, has not been the subject of any academic work. In the present study, which is written in order to eliminate this deficiency in one aspect, first of all, Bakhīt’s life story, scientific personality and works are examined. Subsequently, the issues that Bakhīt raised about the nature of the divine quotations in the mentioned treatise are discussed, and the evidences he draws are transformed into propositions and evaluated in detail.

Anahtar Kelimeler

Tafsir (Qur’ānic Exegesis), Muhammad Bakhīt al-Mutī‘ī, Husn al-bayān fī izālati ba‘d shubah waradat alā al-Qur’ān, Divine Quotations, Qur’ānic Narratives.

MUHAMMED BAHÎT EL-MUTΑΒNİN HAYAT HİKÂYESİ VE KUR’ÂN İKTİBÂSLARIN MÂHİYETİNE DAİR HÜSNÜ’L-BEYÂN FÎ İZÂLETİ BA‘Dİ ŞÜBEHİN VERADET ‘ALE’L-KUR’ÂN İSİMLİ RİSÂLESİNİN TAHLİLİ

Öz

Kur’ân’ın bütünlüğünde serdedilen ilâhî iktibâsların mâhiyetine dair kaleme alınan ilk müstakil telif, Emîr Muhammed b. İsmâ‘îl es-San‘ânî’nin el-Îzâh ve’l-beyân fî tahkîki ‘ibârâti kasasi’l-Kur’ân isimli risâlesidir. Konuyla ilgili ikinci telif, bu makalede incelemeye konu edilen Muhammed Bahît el-Muti‘î’nin Hüsnü’l-beyân fî izâleti ba‘di şübehin veradet ‘ale’l-Kur’ân adlı eseridir. Bahît, son devir Osmanlı âlimlerinden olup Ehl-i sünnet ilim geleneğini harmanlayarak inceleyen, başta tefsir, fıkıh ve kelam olmak üzere birçok alanda toplamda otuz iki eser kaleme alarak muhtelif disiplinlerde ilmî rüştünü ispatlayan, ayrıca sekiz sene Mısır baş müftülüğü görevinde bulunan bir âlimdir. Kur’ân’ın anlatımında en fazla başvurulan üslûplarından biri olan “kâle” sîğasında Hz. Yakûb’a isnat edilen bir ilâhî iktibâsın aidiyetine dair kendisine yöneltilen sorudan hareketle bu risâleyi kaleme aldığını belirtmekte ve kelâm-ı mahkînin neliği meselesini soru-cevap usûlüyle muhtasar bir sunumla irdelemektedir. Birtakım ufuk açıcı değerlendirmeler içeren bu eserin herhangi bir akademik çalışmaya konu edilmediği müşâhede edilmektedir. Bu çalışmada, ilk olarak Bahît’in hayat hikâyesi incelenmekte, akabinde ilgili risâlede ilâhî iktibâsların mâhiyetine dair Bahît’in serdettiği konular ayrı başlıklar altında ele alınmakta, istidlâlde bulunduğu deliller önermelere dönüştürülmekte ve değerlendirmeye tabi tutulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Muhammed Bahît el-Muti‘î, Hüsnü’l-beyân fî izâleti ba‘di şübehin veradet ‘ale’l-Kur’ân, İlâhî İktibâslar, Kur’ân Kıssaları.

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. el-A‘mâlü’l-kâmile. Beyrût: Dâru’ş-Şurûk, 1993.
• Avcı, Mustafa. “Sigortanın Osmanlı Hukukuna Girişi”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 8/1-2 (2000), 267-290.
• Aydar, Hidayet. Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Meselesi. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2014.
• Bahît, Muhammed. Ahsenü’l-kelâm fîmâ yeteʿallaku bi’s-sünneti ve’l-bida‘i mine’l-ahkâm. Kâhire, 1329.
• Bahît, Muhammed. Ecvibetü’l-Mısriyye ‘ani’l-esʾileti’t-Tûnisiyye. Mısır: Matbaatü’n-Nîl, 1324.
• Bahît, Muhammed. el-Kelimâtü’l-hisân fî’l-ahrufi’s-seb‘ati ve cem‘i’l-Kur’ân. Beyrût: Dârü’r-Raidi’l-Arabî, 1982.
• Bahît, Muhammed. Fetâvâ’ş-Şeyh Bahît el-Mutî‘î. thk. Muhammed Sâlim Ebû ‘Âsî. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 2013.
• Bahît, Muhammed. Hakîkatü’l-İslâm ve usûlü’l-hükm. Kâhire: Mektebetü’n-Nasri’l-Hadîse, ts.
• Bahît, Muhammed. Hüccetullah ‘alâ halîkatih fî beyâni hakîkati’l-Kurʾân ve hukmi kitâbetih ve tercemetih. thk. Hamîs Câbir Sakar. Tantâ: es-Sâhebe li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyeti ve’l-’Arabiyye, 2009.
• Bahît, Muhammed. “Hüsnü’l-beyân fî izâleti ba‘di şübehin veradet ‘ale’l-Kur’ân”. Haşiyetü’ş-Şeyh Muhammed Bahît ala şerhi’ş-Şeyh Ahmed ed-Derdir ‘alâ manzumetihi ‘el-Haridetü’l-behiyye fî ‘ilmi’l-akâidi’d-dîniyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Bahît, Muhammed. Tenbîhü’l-ukûli’l-insâniyye. el-Merkezü’l-İslâmî es-Sekâfî, ts.
• Beyyûmî, Muhammed Receb el-. en-Nehdatü’l-İslâmiyye fî siyeri a‘lâmihe’l-mu‘âsırîn. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1995.
• Çetin, Nihad M. “Arap (Yazı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/276-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Demir, Zakir. “Emîr es-San‘ânî’nin İlâhî İktibâsların Mâhiyetine Dair el-Îzâh ve’l-beyân fî tahkîki ‘ibârâti kasasi’l-Kur’ân İsimli Risâlesi ve Ele Aldığı Konuların Kritiği”. Bilimname 50/2 (2023), 207-239.
• Demir, Zakir. “Furkân Sûresinin 30. Âyetine Dair Müfessirlerin Yaklaşımları ve Hz. Peygamber’in Allah’a Münâcâtının Makâsıdî Tefsir Açısından Yorumu”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 27/2 (2023), 592-618.
• Demir, Zakir. İlâhî Nakiller Bağlamında Kur’ân’daki İktibâsların Mâhiyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîrü’l-hadîs. 10 Cilt. Beyrût: Dâru Garbi’l-İslâmî, 2000.
• Dusûkî, Muhammed ed-. Muhammed Bahît el-Mutî‘î. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2011.
• Ebû Şühbe, Muhammed. el-Medhal li’d-Dirâseti’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyâd: Dâru’l-Livâ, 1987.
• Emîr es-San‘ânî, Muhammed b. İsmâ‘îl el-. el-Îzâh ve’l-beyân fî tahkîki ‘ibârâti kasasi’l-Kur’ân. thk. ‘Abdüvehhab Lutf Deylemî. San‘â: Mektebetü’l-İrşâd, 1992.
• Emîr es-San‘ânî, Muhammed b. İsmâ‘îl el-. Mefâtihu’r-rıdvân fî tefsiri’z-zikir bi’l-âsar ve’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Sevkân ez-Zehrânî. Medine: el-Câmi’atü’l-İslâmiyye, 1410.
• Fuâd, Ferec Süleyman. el-Kenzü’s-semîn li-uzamâʾi’l-Mısriyyîn. Kâhire: Matbaatü’l-İtimad, 1917.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid el-. el-Me‘ârifu’l-‘akliyye. thk. ‘Abdulkerim el-‘Osmân. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1963.
• Gelenbevi, İsmâil. Hâşiyetü’l-Fâzıl İsmail el-Gelenbevi ‘ale’l-Celâl. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1317.
• Gumârî, Ahmed b. Muhammed el-. el-Bahru’l-‘amîk fî merviyyâti İbni’s-Sıddîk. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kutub, 2007.
• Hacvî, Muhammed el-. el-Fikrü’s-sâmî fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Âdil ed-Dımaşkî, Sirâcüddîn Ömer. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 20 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn ‘Atiyye el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdusselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbn Ebû Hâtim, Abdurrahmân b. Muhammed. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• Jong, F. De. “Bakhît al-Mutî‘î al-Hanafî, Muhammad”. The Encyclopaedia of Islam. Supplement-12/121. Brill, 2004.
• Kallek, Cengiz. “Bahît, Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/488-489. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-mü’ellifîn. 15 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Makâlâtü’l-Kevserî. Kâhire: el-Mektebetü’t-Tevfikiyye, ts.
• Mâverdî, Ali b. Muhammed el-. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid b. Abdülmaksûd. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Mertoğlu, M. Suat. “Türkçe Kur’an Tartışmaları ve Mısır’a Yansıması”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 19/38 (2021), 861-912.
• Nursi, Said. Emirdağ Lâhikası. İstanbul: Envar Neşriyat, 1996.
• Nuveyhiz, Âdil. Mu‘cemü’l-müfessirîn. Beyrût: Muessesetu Nuveyhizi’s-Sekafiyye, 1986.
• Pala, Ali İhsan. “Muhammed Bahît el-Mutî’î (1854-1935): Hayatı ve İlmî Kişiliği”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 6 (2005), 189-204.
• Rasd, Süleymân. Kenzü’l-cevher fî târîhi’l-Ezher. Lazkiye: el-Matbaatü’l-Hindiyye, 1320.
• Râzî, Fahreddin er-. et-Tefsîrü’l-kebîr (Mefâtîhu’l-gayb). 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Se‘âlibî, Ebû Zeyd es-. el-Cevâhirü’l-hisân fî tefsîri’l-Kurʾân. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu‘l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 36 Cilt. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Tiryaki, Fatih. “Modern Mısır Düşüncesinde Hilafet Tartışmaları”. Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi 1/1 (2015), 13-25.
• Vâhidî, Ali b. Ahmed el-. Esbâbü nüzûli’l-Kur’ân. thk. Mâhir Yasin el-Fahl. Riyâd: Dârü’l-Meymân, 2005.
• Zehure, İlyâs. Mir’âtü’l-‘asr fî târihi ve rusûmi ekâbiri’r-ricâl bi-Mısr. Kâhire: Matbaatü İlyâs Zehure, 1916.
• Zemahşerî, Cârullâh. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. Riyâd: Mektebetü’l-‘Ubeykân, 1998.
• Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbi’l-lügati’l-‘Arabiyye. 4 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hilâl, ts.
• Ziriklî, Hayreddin ez-. el-A‘lâm. thk. Züheyr Fethullâh. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-‘İlm li’l-Melayin, 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm ez-. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed Zemrelî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1995.