Türkçede Zarf-Fiiller Ve Zarf-Fiillerde Yapılaşma Süreçleri

Yıl 2018, Cilt: 27 Sayı: 1, 79 - 97, 15.04.2018

Muna Yüceol Özezen

Öz

Bir
biçimbirim olarak fiilin ve bir cümle parçacığı (ögesi) olarak yüklemin insan
bildirişiminin merkezinde olduğu klasik ve çağdaş dilbilim kuramlarında (örneğin
L. Tesniéré’in Bağımsal Dilbiligisi kuramında ve N. Chomsky’nin Yönetim ve
Bağlama kuramında) sürekli vurgulanan bir özelliktir. Benzer bir biçimde
geleneksel Türkoloji alanında yapılan çalışmalarda da fiil ve dolayısıyla
yüklem bildirişimin en önemli birimi olarak kabul ediliyor. Bu kadar önemli
olmasına rağmen fiil, kendinden başka kimi birimlerle açık veya örtük bir
biçimde zaman, mekân, koşul, durum, tarz vb. ilişkileri kurmadığı sürece
dilbilgisinin bir parçası olamaz, soyut dünyanın soyut bir üyesi olarak kalır.
Türkçede bu ilişkiler sıklıkla zarflar sayesinde kurulur ve bu ilişki
kurulduğunda zarflar artık salt bir biçimbirim olmaktan çıkar, bir
sözdizimbirime dönüşürler. Türkçeye özgü bir biçimbirimsel kategori olan
fiilimsilerden biri olan zarf-fiiller (-ınca, -ıp, -arak vb.) de yan
yargıların zarf tümleci işleviyle dilbilgiselleşmesini sağlarlar. Bu çalışma
Türkçede genel olarak bu biçim-sözdizimsel birimlere odaklanmış ve çalışma
süresince şu sorulara yanıt aranmıştır: Acaba bir içyapı / gramer özelliği gösteren
zarf-fiiller, diğer iç yapı bileşenleri kadar durağan mıdır? Sesbilgisel
varyasyonları bir kenara bırakırsak, Türkçede geçmişten günümüze her devir ve
sahada hep aynı veya benzer zarf-fiiller mi kullanılmıştır? Eğer Türkçede
zarf-fiil eklerinin kullanımında bir dinamizm varsa bunun nedenleri nelerdir?
Çeşitli Türk dillerinde yeni zarf-fiiller nasıl üretilmekte, yeni zarf-fiilsel
yapılanmalar nasıl ortaya çıkmaktadır? Üretim süreçlerinde benzerlikler var
mıdır? Zarf-fiiller zaman içinde prestij kaybeder mi? Çalışmanın veri tabanını
Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, 
Kazan Tatarcası, Kırgızca, Kazakça, Özbekçe, Uygurca, Tuvaca, Yakutça,
Çuvaşça gibi Türk dilleri üzerinde hazırlanmış gramer kitaplarında yer alan
zarf-fiil listeleri oluşturacaktır ve gerektikçe ağızlarla da ilişkiler
kurulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Biçimbilgisi, Sözdizimi, Biçim-Sözdizimi, Zarf-Fiil, Türkçe, Türk Dilleri Ve Lehçeler

Kaynakça

• Arıkoğlu, E. (2007). Tuva Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Yayımlayan: A. B. Ercilasun). Ankara: 1. Baskı Akçağ Yay., s. 1151-1228. Biray, N. - Ayan, E. - Kurmangaliyeva Ercilasun, G. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay. Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yay. Doğan, L. (2014). Uygur Türkçesi Grameri. İstanbul: Parafiks Yayınevi. Doğan, L. - Hünerli, B. (2007), Tatar Türkçesi, Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı (Yayımlayan: Levent Doğan). İstanbul: Kriter Yay. Doğan, O. -Koç, K. (2013). Kazak Türkçesi Grameri. İstanbul: 2. Baskı IQ Kültür Sanat Yay. Durmuş, O. (2008). {-(y)ArAk} zarf-fiil ekinin kökeni üzerine, Türkbilig. S. 23, s.19-60. Eckmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı (Çeviren: Günay Karaağaç). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yay. Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay. Ersoy, F. (2007), Çuvaş Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Yayımlayan: A. B. Ercilasun). Ankara: 1. Baskı Akçağ Yay., s. 1285-1340. Gabain, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çeviren: Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yay. Gülsevin, G. (2001). Türkiye Türkçesinde birleşik zarf-fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. C. 2, S. 2, s. 125-143. Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yay. Hanser, O. (2003). Türkmence Elkitabı. (Çeviren: Z. Kargı Ölmez, Yayımlayan: M. Ölmez), İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. Kara, M. (2001). Türkmence (Giriş-Gramer-Metinler-Sözlük). Ankara: 2. Baskı, Akçağ Yay. Karpuz, H. Ö. - Salan, E. (2014). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde çekim edatı işlevinde kullanılan -IncA ekli zarf-eylem yapıları, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. S. 35, s. 1-19. Kartallıoğlu, Y. - Yıldırım, H. (2007), Azerbaycan Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Yayımlayan: A. B. Ercilasun). Ankara: 1. Baskı Akçağ Yay., s. 171-230. Kasapoğlu Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri. Ankara: 1. Baskı Akçağ Yay. Kirişçioğlu, M. F. (1994). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları. Kirişçioğlu, M. F. (2007). SahaTürkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Yayımlayan: A. B. Ercilasun). Ankara: 1. Baskı Akçağ Yay., s. 1229-1284. Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yay. Krueger, J. R. (1977). Tuvan Manual. Indiana: Indiana Universitesi Yay. Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: TDK Yay. Öner, M. (2007). Tatar Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Yayımlayan: A. B. Ercilasun). Ankara: 1. Baskı Akçağ Yay., s. 679-748. Özkan, N. (2007). Gagavuz Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Yayımlayan: A. B. Ercilasun). Ankara: 1. Baskı Akçağ Yay., s. 81-170. Özmen, M. (2014). Türkçede -Ken Zarf-Fiili. Ankara: TDK Yay. Öztürk, R. (2007). Özbek Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Yayımlayan: A. B. Ercilasun). Ankara: 1. Baskı Akçağ Yay., s.291-354. Tan, A. (2014). Kırgız Türkçesi El Kitabı. Mersin: Martı Kitabevi. Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe, Türk Dünyası El Kitabı, C. II (Dil-Kültür-San’at), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., 69-119. Tekin, T. – Ölmez, M. (2003). Türk Dilleri (Giriş). İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi. Tosun, İ. (2011), Tuvacada Ses ve Şekil Bilgisi (Yayımlanmamış Doktora Tezi.) Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ------------- (1999). Türkmen Diliniñ Grammatikasy (Morfologiÿa). Aşgabat Yüceol Özezen, M. (2007). Türkiye Türkçesinde bağlama işlevli de- fiili, İlmî Araştırmalar. S. 23, s. 113-121. Yüceol Özezen, M. (2008). Türkiye Türkçesinde +A ve -A ekli zarflar üzerine, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. C. 17, S. 2, s. 329-344.