ANADOLULU KELİME HATTİCE TABARNA’DAN ESKİ TÜRKLERDE İL-TEBER’E DOĞRU

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 2, 536 - 559, 29.10.2022

Rukiye Akdoğan

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1124289

Öz

Anadolulu bir kelime olan Hattice t/labarna’nın Kayseri-Kültepe’den ele geçen tabletlerde, M.Ö. 1800’lü yıllardan itibaren özel isimlerde kullanıldığı görülmektedir. Daha sonra Eski Hitit Çağında krala Labarna/Tabarna ismi, krala isim verme (I. Labarna, I. Hattušili (=II. Labarna)) geleneği şeklinde devam etmiştir. labarna-/tabarna- Hitit krallarının unvanı olarak kral, hükümdar anlamında kullanılmıştır. Sumercede TAB kelimesinden (çift, ikili, çiftlemek, iki parçalı) türetildiğini düşündüğümüz t/labarna’nın ilk hecesinde çift, ikili anlamının bulunduğu aşikârdır. Tabarna/Labarna unvanı sadece "Hatti ülkesinin büyük kralı" için kullanılırdı ve Hitit krallığının kullandığı amblem, gücün de sembolü olan baltadır. KI.LAM (pazar yeri) bayramı töreni boyunca, krallığın simgesi olarak bazen demir balta ve demir mızrağın krallığın simgesi olarak kralla beraber geçtiği görülmektedir. Böylece balta ve mızrağın "krallığın simgelerini" ifade ettiği belirgin bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Güney Avrupa, Ortadoğu ve Hindistan’a kadar uzanan bölgede iktidarların bilinen silahı ve sembolü olarak iki balta veya tek saplı çift balta karşımıza çıkmaktadır. Antik devirde labrys’un (çift ağızlı balta), dinsel törenlerde kullanıldığını ya da adak eşyası olarak tanrılara sunulduğunu görüyoruz. İslamiyet öncesinde eski Türk unvanları arasında, İl-teber (ilin teberi/ilin yöneticisi) unvanı kitabelerde Uygur ve Karluk reislerinin unvanı olarak yer almaktadır. Bütün bunlar Hattice t/labarna “hükümdarlık unvanı”nın, Hititlerden itibaren Eski Türklerde İl-teber’e kadar devam eden tarihsel yolculuğunu göstermesi açısından oldukça önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Hattice,, Tabarna, İl-Teber

FROM ANATOLIAN WORD HATTİCE TABARNA TO İL-TEBER IN ANCIENT TURKIC PEOPLES

Öz

In the cuneiform texts from Kayseri-Kültepe, is seen that Hattian t/labarna, an Anatolian word, has been used with special names since the 1800 BC. Later, in the Old Hittite Age, the name Labarna / Tabarna continued as the tradition of naming the king (Labarna I, Hattušili I (= Labarna II)). labarna-/tabarna- as the title of the Hittite kings, was used to mean king, ruler. It is clear that the first syllable of t/labarna, which we think is derived from the Sumerian word TAB (double, double, double, two-part), has a double, dual meaning. The title Tabarna/Labarna was used only for the "great king of the Hatti country", and the emblem used for the Hittite kingdom is the ax, which is also the symbol of power. During the KI.LAM (market place) festival, it sometimes appears that the iron ax and the iron spear, as the symbol of the kingdom, are mentioned with the king as the symbol of the kingdom. Thus, it becomes evident that the ax and spear refer to "symbols of the kingdom". In the region extending as far as Southern Europe, the Middle East and India, two axes or double axes with a single handle appear as the known weapon and symbol of the powers. In ancient times, it seems that the labrys (double-mouthed axe) was used in religious ceremonies or presented to the gods as a votive stuff. Among the old Turkish titles before Islam, the title of İl-teber (administrator of the province / ruler of the province) appeared in the inscriptions as the title of the Uyghur and Karluk chiefs. All these are very important in terms of indicating the historical journey of the Hattic t/labarna "ruler title" from the Hittites to İl-teber in the ancient Turkic Peoples.

Anahtar Kelimeler

Hattian (language), Tabarna,, İl-Teber

Kaynakça

• Adji, M. (2020). Türklerin Saklı Tarihi, Çeviren R.Tümer, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• Ahmetbeyoğlu, A. (2020). Eski Türklerde Kut ve Töre Bağlamında Hükümranlığın Hududları, Tarih Dergisi 71(1), 29-50.
• Akay, T. (2012). Osmanlı Devletinde Arma-i Osmânî ve Tuğrâ-yî Hümâyûnun Alâmet-i Farika Olarak Kullanımı, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9, 1-15.
• Akdoğan, R. & Şimşek, Ö. (2019). Hititçe İle "Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü"ndeki Benzer Kelimeler Üzerine, KUBABA Arkeoloji-Sanat Tarihi-Tarih Dergisi, 28, 15-26.
• Akdoğan, R. (2021). Hititçe İle "Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü"ndeki Benzer Kelimeler Üzerine II, KUBABA Arkeoloji-Sanat Tarihi-Tarih Dergisi, 30, 7-19.
• Anabolu, M.U. (1995). Zeus Labraundos ve Apollon Lairbenos’un Simgesi Olarak Labrys, Arkeoloji Dergisi 3, 225-226.
• Atalay, B. (2018). Kaşgarlı Mahmud Divanü Lugât-it Türk (Dizin) cilt IV, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, 524, Ankara.
• Aydın, N. (2013). Büyük Sümerce Sözlük, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları: 1095, Ankara.
• Beran, T. (1958). Glyptische Funde, Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft zu Berlin 91, 48-56.
• Bıkkinin, İ. (2002). İngilizcedeki Türkçe Kökenli Sözcükler, Türkler, cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1292-1306.
• Black, J. & George, A. & Postgate, N. (2000). A Concise Dictionary of Akkadian, K. Hecker, W. Sommerfeld (eds.), SANTAG Band 5, Wiesbaden.
• Büyüközer, A. & Büyüközer, Z.G. (2020). Lagina Hekata Kutsal Alanı’nda Bulunan Bronz Bir Heykelciğin İkonografisi Üzerine Değerlendirme, Lycus Dergisi 1, Pamukkale Üniversitesi Arkeoloji Enstitüsü Süreli Yayını, 70-86.
• Cammarosano, M. (2018). Hittite Local Cults, Writings From The Ancient World Series, Number 40, Atlanta.
• Coşkun, D. (2019). Taberistan ve Mâzenderân Adları Üzerine Bir Araştırma, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12(64), 197-201.
• Çetin, A. (2015a). Avrupa’da Osmanlı İmparatorluğunun Heraldik Görüntüsü ‘Heraldiçko Prikajuvanena Osmanskata Imperiyavo Evropa’ (Rusçadan çeviri/translation from Russian), Art-Sanat 4, 175-204.
• Çetin, C. (2015b). Isparta Müzesi’ne Ait Bir Grup Tunç Silah, Olba 23, 111-151.
• Darga, M.A. (1992). Hitit Sanatı, Akbank Kültür ve Sanat Kitapları: 56, İstanbul.
• Demirel Gökalp, Z. (2009). Yalvaç Müzesi Bizans Sikkeleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları no: 35, Ankara. Derleme Sözlüğü (1963). Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, cilt I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Derleme Sözlüğü (1978). Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, cilt X, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Derleme Sözlüğü (1982). Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, cilt XII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Divitçioğlu, S. (2002). Kağanlar ve Armağanlar, Türkler, cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 363-377.
• Doğan-Salar, N. (2006). İkiztepe İlk Tunç Çağı Mezarlık Buluntularının Sosyokültürel Açıdan Değerlendirilmesi, [Yayınlanmamış Doktora Tezi], İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Donuk, A. (1978). Eski Türklerde Devlet ve Teşkilatı [Yayınlanmamış Doktora Tezi], İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Umûmi Türk Tarihi Kürsüsü, İstanbul.
• Durmuş, İ. (2019). Bilge Tonyukuk, Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 3(1), 29-45.
• Duru, R. (2008). MÖ 8000'den MÖ 2000'e Burdur-Antalya Bölgesi'nin Altıbin Yılı, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü 4, Antalya.
• Erdan & Gür, (2020). Tisna’da Bir Sunu Çukuru İçerisinde Bulunan Çift Ağızlı Balta (Labrys)/Kelebek Sembolleri Hakkında, Anadolu Araştırmaları 23, 71-89.
• Eren, M. (2019). Ordu'da Nacak, Nacakçılık ve Nacakçılar, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü Yayınları 387, Ankara, 141-150. Friedrich, J. (1952). Hethitisches Wörterbuch, Kurzgefasste Kritische Sammlung der Deutungen der Hethitischer Wörter, Heidelberg.
• Goetze, A. (1954). The Linguistik Continuity Of Anatolia As Shown By Its Proper Names, Journal of Cuneiform Studies 8, 74-81.
• Görke, S. (2010). Das Ritual der Aštu (CTH 490), Culture and History of the Ancient Near East Vol. 40, E.Frahm, W.R.Garr, B.Halpern, T.J.van den Hot, I.J.Winter (eds.), Lieden-Boston.
• Groddek, D. (2002). Hethitische Texte in Transkription KUB 55, Dresdner Beiträge zur Hethitologie 4, Dresden.
• Güngör, E. (1996). Tarihte Türkler, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Gür, B. (2018). Girit'in Arkeolojik Mirası ve Söylencesel Geçmişinde Minos Kültürü, Arkeoloji ve Sanat 157, 9-24.
• Güterbock, H.G. (1943). Eti Tanrı Adları İle Tanrı Tasvirleri, Belleten 26, 273-293.
• Haas, V. (1982). Hethitische Berggötter und Hurritische Steindämonen. Riten, Kulte, und Mythen, Kulturgeschichte der Antiken Welt 10, Mainz am Rhein.
• Haas, V. (1994). Geschichte der hethitischen Religion, Handbuch der Orientalistik, Erste Abteilung, der Nahe und Mittlere Osten, fünfzehnter Band, Leiden-New York- Köln.
• Hacı Bektaş-ı Veli’nin Yolunda, (2021), Galata Mevlevîhânesi Müzesi Koleksiyonundaki Bektaşilikle İlgili Eserler, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul.
• Herodotos, (1973). Herodot Tarihi, (çev. M.Ökmen), Yunanca Asliyle Karşılaştıran ve Sunan A.Erhat, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Hutter, M. (2007). Zum Ritual des Zarpiya, Fynktion und Einbettung in die religiösen Traditionen Anatoliens, VI Congresso Internazionale di Ittitologia Roma, 5-9 settembre 2005, Studi Micenei ed Egeo Anatolici 49, Parte I, 399-406.
• Kabaağaç, S. & Alova, E. (1995).Latince/Türkçe Sözlük, Sosyal Yayınlar, İstanbul.
• Karakaş, S. (2014). Türk Tarihinde Bir Otorite Tipi: Kagan, History Studies International Journal of Hitory, 6(4), 57-70.
• Kıymet, K. (2021). Anadolu'da MÖ 2. Binde Üretilen Çivi Yazılı ve Hiyeroglifli Madeni Eserler, OANNES, Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi 3(1), 189-233.
• Klengel, H. (1999). Geschichte des Hethitischen Reiches, Handbuch der Orientalistik der Nahe und Mittlere Osten, Band 34, Leiden-Boston-Köln.
• Kocasavaş, Y. (2002). Gök Tanrı İnancı, Türkler, cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 578-584.
• Koç, D. (2010). Rus Kaynaklarına Göre İlk Müslüman Türk Devleti: İtil Bulgar Devleti, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, [Yayınlanmamış Doktora Tezi], İstanbul.
• Laroche, E. (1959). Dictionaire de la LangueLouvite, Paris.
• de Martino, S. (2003). Annali e Res Gestae Antico Ittiti, Studia Mediterranea 12, Pavia.
• Neu, E. (1974). Der Anitta Text, Studienzu den Boğazköy-Texten 18, Wiesbaden.
• Miller, J. (2004). Studies in the Origins, Development and Interpretation of the Kizzuwatna Rituals, Studien zu den Boğazköy-Texten 46, Wiesbaden.
• Odabaşı, Z. (2019). Türk Devletlerinde Kullanılan İdari Ünvanlar, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 5(9), 165-192.
• Otten, H. (1958). Keilschrifttexte, Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft zu Berlin 91, 73-84.
• Ökse, A.T. (2000). Sivas İli 1998 Yüzey Araştırması, 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı 24-28 Mayıs 1999, 2. cilt, Ankara, 11-24.
• Özkaya, V. & San, O. & Barın, G. & Coşkun, A. & Aksoy, M. & Şahin, F.S. (2008). Körtik Tepe 2006 Kazısı, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı, 28 Mayıs-1 Haziran 2007, 1. cilt, Ankara, 351-370.
• Özsait, M. (2000). Göller Bölgesi Yüzey Araştırması ve Harmanören Kazısı, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), (ed. O.Belli), Ankara, 147-153.
• Öztan, A. & Açıkgöz, F. & Arbuckle, B.S. (2009). 2007 Yılı Köşk Höyük Kazıları, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı, 26-30 Mayıs 2008, 3. Cilt, Kültür Varlıkları ve Müzeler genel Müdürlüğü, Ankara, 311-328.
• Parlar, G. (2012). Ortaçağda Anadolu’da Hüküm Süren Beyliklerin Sikkelerinin Karakteristik Özellikleri, 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 10-15.09.2007, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Yayınları 14/5, Ankara, 2481-2490.
• Paydaş, K. (2021). Timurlular ve Ak-koyunlu, Kara-koyunlu Türkmenlerinde Kengeş Meclisi, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 3(6), 261-268.
• Pirgon, Y. (2021). İslamiyet Öncesi Türklerde Askeri Müzik, İnsan ve Sosyal Bilimler Dergisi 4(1), 121-134.
• Poruciuc, A. (2016). Axes and Arrows - From Symbolic Things To Sings, Mankind Quarterly 56/4, 535-545.
• Salvini, M. (1993). Un documento del re ittita Ammuna, Studi Micenei ed Egeo Anatolici 32, 85- 89.
• Sarı, D. (2012). İlk Tunç Çağı ve Orta Tunç Çağı'nda Batı Anadolu'nun Kültürel ve Siyasal Gelişimi, MASROP E-Dergi 7, 112-249. Sarıkaya, M. & Seyfeli, M. (2004). Kırşehir Abdal/Teber Dili ve Anadolu, Azerbaycan, Özbekistan Gizli Dilleriyle İlgisi, Türklük Bilimi Araştırmaları 15, 243-278.
• Savaş, S.O. (2014). Silahlar: Hitit Tanrılarının ve Krallarının Gücü II, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5(2), 227-253.
• Singer, I. (1984). The Hittite KI.LAM Festival, Part Two, Studien zu den Boğazköy-Texten 28, Wiesbaden.
• van den Hout, Th. (2009). Reflections on the Origins and Development of the Hittite Tablet Collections in Hattuša and Their Consequences for the Rise of Hittite Literacy, Studia Asiana 5, 71-96.
• von Soden, W. (1981). Akkadisches Handwörterbuch, Band III, Wiesbaden.
• von Walter, S. (2014). Sumerische Glossareund Indizes, Belegsammlung, Version1.1 (Belegsammlung (4.064 Seiten; 13,2 MB)
• Soysal, O. (2004). Hattischer Wortschatz, in hethitischer Textüberlieferung, Handbuch der Orientalistik 74, Leiden/Boston.
• Soysal, O. (2005). On The Origin Of The Royal Title TABARNA / LABARNA, Anatolica 31, 189-209.
• Thureau-Dangin, F. (1907). Die Sumerischen und Akkadischen Königsinschriften, Vorderasiatische Bibliothek 1/1, Leipzig. Tischler, J. (1988). Labarna, in: Documentum Asiae Minoris Antiquae, Festschrift für Heinrich Otten zum 75. Geburtstag, E.Neu-Chr.Rüster (eds.), Wiesbaden, 347-358.
• Tischler, J. (1991). Hethitisches Etymologisches Glossar, Teil III, Lief. 8, Inssbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft, Band 20, Innsbruck.
• Tischler, J. (2008). Hethitisches Handwörterbuch, Mit dem Wortschatz der Nachbarsprachen, Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft 128, Innsbruck.
• Toksoy, A. (2019). Batı Karadeniz'de Orhan Bey Zamanında "İl" Yapılanması, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu-V, 9-10-11 Mart 2018, (eds. H.Selvi, İ.Şirin, M.B.Çelik, A.Yeşildal, R.Narin), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları No:47,Kocaeli, 223-227.
• Turgut, M. (2016). İbrahim Hakkı Konyalı'nın Çalışmalarında Geçen Mitolojik Efsaneler, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 36, 59-69.
• Tüfekçi Sivas, T. & Sivas, H. (2005). 2003 Yılı Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar İlleri Yüzey Araştırması, 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 24-28 Mayıs 2004 Konya, Ankara, 285-298.
• Ünal, A. (1998). “Ebediyete İntikal Edecek Şekilde İnşa Edeceksin!” –İple Tavana Tırmanan Hitit Mimarının Cambazlıkları, 34. Uluslararası Assiriyoloji Kongresi 6-10/7/1987, Türk Tarih Kurumu Yayınları 26. Dizi, Sayı 3, Ankara, 39-46.
• Ünal, A. (2014). Puduhepa ve Zamanı, Hitit Üniversitesi Rektörlüğü Yayını, Ankara.
• Ünal, A. (2016). Hititçe-Türkçe, Türkçe-Hititçe Büyük Sözlük, Hattice, Hurrice, Hiyeroglif Luvicesi, Çivi Yazısı Luvicesi ve Palaca Sözcük Listeleriyle Birlikte, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara.
• Ünal, A. (2019). Hititçe Dilbilgisi, Çivi Yazısı İşaret Listesi ve Çok Sayıda Okuma Parçalarıyla Birlikte, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara.
• Wegner, I. (1995). Hurritische Opferlisten aus hethitischen Festbeschreibungen, Corpus der hurritischen Sprachdenkmäler, Band 3-1, Teil I, Roma.
• Yazar, T. & Çelemoğlu, Ş. (2020). Sivas-Ulaş Acıyurt Camisi ve Bezemeleri, Sanat Tarihi Dergisi 29 (2), 635-677.
• Yener, K.A. (2009). Alalakh (Aççana) Höyük 2007 Çalışmaları, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı, 26-30 Mayıs 2008, 3. Cilt, Kültür Varlıkları ve Müzeler genel Müdürlüğü, Ankara, 285-296.
• Yetkin, Ş. (1981). Hacı Bektaş Tekkesi Müzesinde Bulunan Figürlü Teber, Sanat Tarihi Yıllığı 11, 177-190.
• Yıldırım, T. (2011). Resuloğlu Mezarlığında Ele Geçen Bir Grup Sap Delikli Balta, Karadeniz'den Fırat'a Bilgi Üretimleri, Önder Bilgi'ye Armağan Yazılar (eds. A.Öztan, Ş.Dönmez), Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara.
• Fuscagni, F., (ed.), hethiter.net/:CTH 458.10.1(2012sqq.) (Erişim Tarihi: 03.04.2021)
• Görke, S., (ed.), hethiter.net/:CTH414.1(2011sqq.) (Erişim Tarihi 04.04.2021)
• Torri, G., Corti, C., (ed.), hethiter.net/:CTH 725 (2011sqq.) (Erişim Tarihi: 10.04.2021)
• Görke, S., (ed.) hethiter.net/:CTH 757 (2008sqq.) (Erişim Tarihi: 28.05.2021)
• http://psd.museum.upenn.edu/nepsd-frame.html (ErişimTarihi: 13.06.2021)