ADANA ŞEHRİNİN ELEKTRİK VE ELEKTRİKLİ TRAMVAY İŞLETME İMTİYAZI (1909-1950)

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 1, 354 - 379, 30.04.2024

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1424461

Öz

Avrupa ülkeleriyle eş zamanlı olarak Osmanlı İmparatorluğu’nda kullanılmaya başlanan elektrik, imparatorluk genelinde XX. yüzyılın başlarından itibaren yaygınlık kazanmıştı. Bu yüzyıla gelindiğinde elektrik artık elektrikli tramvaylar aracılığıyla ulaşım amaçlı da kullanılmaktaydı. Haliyle bu durum da elektrikten istifade eden nüfusun artmasını sağlamıştı. İmparatorluk yönetimi ise artan bu talebe cevap verebilmek için halkın elektrikten ve elektrikli tramvaylardan istifade edebilme hakkını kamu hizmeti olarak tanımlamıştı. Bu hizmetin karşılanmasında çoğu yerde özel girişimciler aktif görev üstlenmişlerdi. Ancak imparatorluğun son dönemlerine doğru ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında ekonomide başlatılan millileştirme politikası çerçevesinde özel sermayeli elektrik ve elektrikli tramvay işletmeleri, belediyelerin himayesine alınmaya başlanmıştı. Özel sermaye ile başlayan ancak daha sonradan belediyenin denetimine giren elektrik ve elektrikli tramvay işletmesinin bir örneği de Adana şehrinde görülmüştür. Bu çerçevede Adana şehrinin aydınlatılması için kullanılan elektrik ve ulaşım amaçlı kullanılan elektrikli tramvay işletmesiyle ilgili meydana gelen her türlü gelişmenin ele alındığı bu çalışmada, kaynak olarak arşiv belgelerinin yanı sıra basın arşivi ve araştırma-inceleme eserler kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mühendis Osman Vehbi Bey, ELG Şirketi, Adana Belediyesi, Elektrik, Elektrikli Tramvay

ADANA CITY'S ELECTRICITY AND ELECTRIC TRAM OPERATION CONCEPTION (1909-1950)

Öz

Electricity, which began to be used in the Ottoman Empire simultaneously with European countries, was widespread throughout the empire in the 20th century. It has become widespread since the beginning of the century. By this century, electricity was also used for transportation purposes through electric trams. Naturally, this situation led to an increase in the population benefiting from electricity. To respond to this increasing demand, the Empire defined the people's right to benefit from electricity and electric trams as a public service. In most places, private entrepreneurs took an active role in providing this service. However, towards the last periods of the empire and within the framework of the nationalization policy initiated in the economy in the first years of the Republic, privately owned electricity and electric tram enterprises began to be taken under the auspices of municipalities. An example of electricity and electric tram operation, which started with private capital but later came under the control of the municipality, was seen in the city of Adana. In this context, in this study, in which all developments regarding the electricity and electric tram operation used for the illumination of the city of Adana are discussed, archive documents as well as press archives and research-review works were used as sources.

Anahtar Kelimeler

Engineer Osman Vehbi Bey, ELG Company, Adana Municipality, Electric, Electric Tram

Kaynakça

• Bâb-ı Âlî Evrak Odası Belgeleri (BEO.): 3052/228841, 4531/339794, 2143/11, 4302/322642, 4387/328962, 3052/228841, 1597/119714, 1703/127673, 1995/149618.
• Dahiliye-Muhasebe Kalemi (DH.EUM.MK): 269/16.
• İmtiyaz Defteri (A. DVNS. İMTZ.d.): 2/123.
• İrade–Meclis-i Mahsusa (İ. MMS): 172/9, 195/31.
• İrade- Şûrâ-yı Devlet (İ. ŞD): 32/1579.
• İrade-Hususi (İ. HUS): 116/59.
• Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV): 191/12, 195/104, 239/23, 231/172, 179/85, 241/202, 241/232.
• Sadaret-Mukavelenameler (A.) DVN. MKL): 68/9, 60/27.
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD): 2143/11, 2830/8, 3110/41.
• Yıldız Maruzat Defterleri (Y. MRZ.D.): 11397.
• Yıldız-Resmi Maruzat (Y. A. RES): 28/49, 29/36.
• Akşam Gazetesi.
• Bugün Gazetesi.
• Cumhuriyet Gazetesi.
• Hakimiyet-i Millî Gazetesi.
• Kurun Gazetesi.
• Son Posta Gazetesi.
• Ulus Gazetesi.
• Vakit Gazetesi.
• Seyhan Gazetesi
• Adıbelli, H. (2011). Tarsus demek, bir yerde elektrik demek. Türkiye’de ilk elektrik Tarsus ve barajları, Haz. Uğur Pişmanlık, Aratos Kitaplığı Yayınları, 23-26.
• Akpınar, D. (2018). Kayseri ve civarı elektrik Türk anonim şirketi’nin kuruluşu. International Journal of Social Science Research, 7(2), 351-384. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijssresearch/issue/41761/455445.
• Akpınar, D. (2022). Sultan II. Abdülhamit döneminde Adana’da sınai alanında gelişmeler. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(124), 99-115. https://avesis.ebyu.edu.tr/yayin/73db1f7a-b414-4db6-8d19-b08f08b6a722/sultan-ii-abdulhamid-doneminde-adanada-sinai-alaninda-gelismeler.
• Arısal, M. (2023). İstanbul’da yabancı sermaye eliyle yürütülen elektrik işleri (1910-1937). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(1), 215-243. https://doi.org/10.32709/akusosbil.1229748.
• Arslan, O. (2014). Eskişehir’in elektrifikasyon tarihi (1916-1944). (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi).
• Arslan, O. (2017). Tarsus elektrik altyapısı tarihine bir bakış (1906-1938). Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXII(1), 1-16. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/323747.
• Aslıhan Özüdoğru, A. (2010). Adana’da dokuma sanayi yapılarının endüstri mirası kapsamında incelenmesi. (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi).
• Bahadır, O. (2001). Elektriğin kısa tarihi, TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Yayınları.
• Coşkun, Y. (2013). 20. yüzyılın çeyreğinde İstanbul’da aydınlatma aracı olarak elektrik, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi).
• Çolak, M. (2004). XX. yüzyıl başlarında İstanbul’da trafik ve tramvay. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, 5, 75-87. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuydta/issue/951/10718. Dağ, M. (2022). Tütün sektöründe yabancı sermaye yatırımı: Adana tütün işletmesi (1884-1925). Çukurova tarihi araştırmaları I, Haz. Şenay Atam, Ahmet Caner Çatal, Kriter Yayınları, 117-143.
• Dağ, M. (2023). Osmanlı İmparatorluğu’nda Adana ve Erzurum Reji idaresi (1883-1925). (Yayınlanmış Doktora Tezi, Harran Üniversitesi).
• Damlıbağ, F. (2020). Osmanlı Devleti’nde elektriğin yayılması. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XX(40), 149-173. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cttad/issue/56945/801249.
• Dinçel, A. (1973). Türkiye’de elektriklendirme hizmetlerinin anı ve belgelerle tarihçesi, 50. yıl, TEK Yayınları.
• Erol, E. (2007). Türkiye’de elektrik enerjisinin tarihi gelişimi: 1902-2000. (Yayınlanmış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi).
• Gençosman, M. N. (1960). Belediyecilikte aydınlatma vasıtaları ve tekâmülü. İller ve Belediyeler Dergisi, 16(174), 151-152. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/13419.
• Gökçen, A., Çetin, L. (2023). Elektrik’ten arşiv’e: silahtarağa elektrik fabrikası arşivi. Toplumsal Tarih Akademi Dergisi, 2, 120-123. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttakademi/issue/78535/1295778.
• Gürbüz, A. U. (2006). Elektrik sektöründe özelleştirme ve Türkiye’de serbest tüketici uygulaması, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi).
• Güneş, T. (1982). Adana şehri. (Yayınlanmış Bitirme Tezi, İstanbul Üniversitesi).
• Haytaoğlu, E. (2018). Denizli kentinin elektrik tarihine bir bakış (1924-1954). Belgi Dergisi, Prof. Dr. Halil İnalcık Özel Sayısı, 896-927. https://dergipark.org.tr/tr/pub/belgi/issue/38281/431743.
• İnan, K. (1978). Bilim ve Teknolojide Devrimler Yaratan Bir Olay: Elektrik. Elektrik Mühendisliği Dergisi, 259-260, 245-263. https://www.emo.org.tr/genel/bizden_detay.php kod=44873&tipi=2&sube=0.
• Karataşer, B., Öztürk, S. (2018). Osmanlı dönemi ulaşımında raylı sistemler üzerine bir inceleme: İstanbul tramvay örneği. Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 7(14), 51-59. https://dergipark.org.tr/tr/pub/bsbd/issue/38666/449263.
• Karayaman, M. (2013). İlkler şehri Uşak’ta elektrik serüveni.
• Karayaman, M. (2014). Ankara elektrik Türk anonim şirketi tarihçesi (1929-1939). Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, XVI(1), 50-72. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuoba/issue/1226/14369.
• Kariptaş, F. S., Aytis, S., Kariptaş, F. (2020). Geçmişin elektrik santralleri nasıl günümüzün sanat merkezleri oldu?. Yapı Dergisi, 459, 20-25. https://www.researchgate.net/publication/345692653_Gecmisin_Elektrik_Santralleri_Nasil_Gunumuzun_Sanat_Merkezleri_Oldu.
• Kayabaşı, S. (1999). Türkiye’de elektrik enerjisi üretimi ve tüketimi, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi).
• Koç, Y. (2010). Elektriği millileştirmiş ve devletleştirmiştik. Aydınlık Dergisi, 1-3. https://www.yildirimkoc.com.tr/usrfile/1323724111a.pdf.
• Koylu, Z., Arslan, O. (2014). I. Dünya savaşı sürecinde bazı Osmanlı kentlerinde elektrikle aydınlatma girişimleri. Savaşan Devletlerin Tarihçilerinin Gözüyle Yüzüncü Yılında Birinci Dünya Savaşı Sempozyumu, 1-11. https://www.academia.edu/35624405/I_D%C3%9CNYA_SAVA%C5%9EI_S%C3%9CREC%C4%B0NDE_BAZI_OSMANLI_KENTLER%C4%B0NDE_ELEKTR%C4%B0KLE_AYDINLATMA_G%C4%B0R%C4%B0%C5%9E%C4%B0MLER%C4%B0.
• Küçük, S. (2022). Elektriğin tarihi. Sosyal Bilimler Dergisi, 9(56), 38-55. https://doi.org/10.29228/SOBIDER.57290.
• Nacar, F, Tutsak, S. (2023). Konya’nın elektrikle buluşması ve Konya elektrik Türk anonim şirketinin faaliyetleri (1926-1932). Yenifikir Uluslararası Akademik Fikir Araştırma Dergisi, 15(31), 18-29. https://doi.org/10.57205/yenifikirjournal.1380094.
• Özdemir, N. (2016). İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de elektriğin tarihsel gelişimi (1850-1938). Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2(3), 17-32. https://doi.org/10.21021/osmed.89880.
• Tanık, İ. H., Dağ, M. (2023). Türkiye’de enerjinin yerelde gelişiminden bir kesit Urfa’da elektrik (1929-1971). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cumhuriyet Özel Sayısı, 413-433. https://doi.org/10.53568/yyusbed.1239764.
• Ulaş, M. (2019). Çarçabuk’tan döşemeye. Güney Mimarlık Dergisi, 29-30, 54-59.
• Ulutaş, S., Arslan, O. (2018). Yarım kalmış bir modernleşme projesi: mersin tramvay hattı. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXIII(1), 235-260. https://doi.org/10.18513/egetid.443319.
• Varlık, B., Emiroğlu, K., Türkoğlu. Ö. (2008). Adana sanayi tarihi, Adana Ticaret ve Sanayi Odası.