ESKİ TÜRKÇE AZ SESTEŞ KÖKÜ ÜZERİNE

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 13 - 34, 23.06.2019

Ahmet Karaman

https://doi.org/10.32321/cutad.478090

Cited By: 1

Öz

Diller,
dış dünyadaki sayısız kavramın karşılanması adına, bazı yöntemlere
başvurmaktadır. Çünkü dillerin üretebildikleri sesler sınırlıdır. Bu sebeple,
üretilen sesler kullanılarak, sınırsız sayıdaki kavram karşılanmaya çalışılır.
Bu gereksinim sonucu dillerin kullandığı yöntemlerden en önemlileri arasında,
sözcükler arasında kurulan anlamsal ilişkiler, sözcüklerin yan ve mecaz
anlamlar kazanması ve ikileme oluşumu sayılabilir. Kimi durumlarda ise tek bir
sözcük hem eş / sesteş hem yan-mecazî anlamlar kazanmış hem de ikileme
teşkilinde kullanılmıştır. İşte bu üç yöntemin işlemesiyle, farklı kavramları
karşılayan sözcüklerden bir tanesi de az
sözcüğüdür. Eski Türkçe Dönemi’nde, az
sözcüğü, sesteş kök özelliği göstererek hem eylem hem ad olarak kullanılmıştır.
Dahası az sözcüğü eş anlamlar
kazanmış olmanın yanında çeşitli ikilemelerin
de unsuru olmuştur. Bu yazıda Eski Türkçe Dönemi’nde, az sözcüğünün tüm anlamsal boyutları incelenecektir. Daha sonrasında
ise az sözcüğünün unsuru olduğu
ikilemeler saptanacaktır. Az sözcüğünün
kazandığı farklı anlamlar ve unsuru olduğu ikilemeler, örnekleriyle birlikte
verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Az / az-, İkilemeler, Eski Türk Yazıt ve El Yazmalarında İkilemeler, Sesteş Kök, Eski Uygur Yazmalarında İkilemeler

ABOUT THE AZ HOMONYM IN OLD TURKIC

Öz

Languages
refer to some methods in order to meet the myriad concepts in the external
world. Because the voices that languages can produce are limited. For this reason,
an unlimited number of concepts are tried to be met by using the sounds
produced. There are among the most important methods used by languages as a
result of this requirement, semantic relations between words, semantic and
metaphorical meanings of words and formation of hendiadyoins. In some cases, a
single word has gained both synonyms-homonym and side-metaphorical meanings and
has been used in the hendiadyoins. One of the words that meet the different
concepts with the operation of these three methods is the az word. In the old Turkish period, the az word was used as both action and name by showing the homonym
root feature. What's more, the az
word has been an element of the various hendiadyoins. In this article, all
semantic dimensions of the word az in
the Old Turkish period will be examined. Then, the hendiadyoins that are the
elements of the word az are
determined. The different meanings of the word az and hendiadyoins that are the elements of the word az will be given with examples.

Anahtar Kelimeler

Az / Az-, Homonym Root, Reduplication Duals / Hendiadyoins, Hendiadyoins in old Turkish Inscriptions and Manuscripts, Hediadyoins in old Uighur Manuscripts

Kaynakça

• Aalto, P. (2000). Orhon Yazıtlarındaki At İsimleri Üzerine. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2000 / II, S. 587, 453-457.
• Ağakay, M. A. (1953). İkizlemeler Üzerine I-II. Türk Dili Dergisi, C. II, S. 16-17.
• Ağakay, M. A. (1954). Türkçede Kelime Koşmaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 97-104.
• Aksan, D. (2014). En Eski Türkçe’nin İzlerinde: Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler. İstanbul.
• Aktan, B. (2008). Divanü Lûgati’t-Türk’ün Söz Varlığında Yer Alan İkilemeler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 28, 1-12.
• Akyalçın, N. (2007). Türkçe İkilemeler Sözlüğü. (1. Baskı), Anı Yayıncılık, Ankara.
• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı Yazıtları Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. (1. Baskı), Kömen Yayınları, Konya.
• Alyılmaz, C. (1994). Orhun Yazıtları’nın Söz Dizimi. Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum.
• Alyılmaz, C. (2004). Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve Ters Dizimi. Kurmay Basım Yayın Dağıtım, Ankara.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtları’nın Bugünkü Durumu. Kurmay Basım Yayın Dağıtım, Ankara.
• Alyılmaz, C. (2008). (Kök)türk Harfli Yazıtların İzinde. Karam Yayınları, Ankara.
• Alyılmaz, S. (2013). Güncel Türkçe Sözlük’te Yer Alan Argo Nitelikli Kavram İşaretleri. Leyla Karahan Armağanı, 165-192.
• Arat, R. R. ve Eberhard, W. (1936). Türkische Turfan Texte VII. ABAW, Berlin.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig, I Metin. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. (3. Baskı), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Arat, R. R. (2006). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki, Atabetü’l-Hakayık. Türk Dil Kurumu Yayınları: 142, Ankara.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. (1. Baskı), Kömen Yayınları, Konya.
• Aydın, E. (1997). Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler. Türk Dil Kurumu Türk Dili Dergisi, S. 577, 417-421.
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. (1. Baskı), Bilge Kültür-Sanat Yayınları, İstanbul.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. (1. Baskı), Bilge Kültür-Sanat Yayınları, İstanbul.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri Yenisey Yazıtları. Kronik Kitap, İstanbul.
• Bang, W. ve Gabain, A. von. (1929). Türkische Turfan Texte I. ABAW, Berlin.
• Bang, W. ve Gabain, A. von. (1929). Türkische Turfan Texte II. ABAW, Berlin.
• Bang, W. ve Gabain, A. von. (1930). Türkische Turfan Texte III. ABAW, Berlin.
• Bang, W. ve Gabain, A. von. (1930). Türkische Turfan Texte IV. ABAW, Berlin.
• Bang, W. ve Gabain, A. von. (1931). Türkische Turfan Texte V. ABAW, Berlin.
• Bang, W. vd. (1934). Türkische Turfan Texte VI. ABAW, Berlin.
• Barutçu Özönder, S. (2006). Çöyr Yazıtı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 3, Sayı 3, s. 108-124.
• Baskakov, N. A., ve Toşçakova, T. M. (1947). Oyrotsko-Ruskiy Slovar/Oçerk Grammatiki Oyrotskogo Yazıka. Moskova.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. (3. Baskı), Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Bazin, L. (1993). Quelques remarques d‟Epigraphie Turque ancienne. Türk Dilleri Araştırmaları, 3, s. 33–41.
• Bazin, L. (2011). Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri. çev. Vedat Köken, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1965). Turkish and Mongolian Horses and use of Horses, An Etymological Study. Central Asiatic Journal, Vol. 10, No. 3/4, Proceedings of the VIIth Meeting of the Permanent Internatinnal Altaistic Conference:: 29 Ağustos-3 Eylül 1964, 161-166, Harrassowitz Verlag.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Çağatay, S. (2008). Uygurcadaki Hendiadyoinler. Prof. Dr. Saadet Çağatay'ın Yayımlanmamış Tüm Makaleleri, C. I., Ayaz Tahir Türkistanlı İdil-Ural Vakfı, İstanbul.
• Çetin, E. (2017). Altun Yaruk Sekizinci Kitap (Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları, Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin). (1. Baskı), Karahan Kitabevi, Adana.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen I-IV. Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Veröffentlichungen dr orientalischen Kommission 10, Wiesbaden. Doerfer, G. (1995). Türkische Farbbezeichnungen und Pferdezucht. Central Asiatic Journal, Vol. 39, No. 2, 208-227, Harrassowitz Verlag.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk (Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin). (2. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ercilasun, A. vd. (1992). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I-II. (2. Baskı), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Erdem, M. D. (2005). Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine. Bilig, Bahar 2005, Sa. 33, 189-225.
• Esin, E. (1965). The Horse in Turkic Art, Central Asiatic Journal, Vol. 10, No. ¾. Proceedings of the VIIth Meeting of the Permanent Internatinnal Altaistic Conference: 29 Ağustos-3 Eylül 1964 (Aralık 1965), 167-227, Harrassowitz Verlag.
• Foy, K. (1899). Studien zur Osmanichen Syntax, Das Hendiadyoin und die Wortfolge ana baba. Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen (MSOS), C. II, Böl. II, 1899, 105-136.
• Gabain, A. von. (1954). Türkische Turfan Texte VIII. ABAW, Berlin.
• Gabain, A. von. (1958). Türkische Turfan Texte IX. ABAW, Berlin.
• Gabain, A. von. (1959). Türkische Turfan Texte X. ABAW, Berlin.
• Gabain, A. von. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Türkçeye çev.: Mehmet Akalın), Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin Derin Yapısı (Haz. C. Alyılmaz ve O. Mert). Ankara.
• Gülensoy, T. (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Hamilton, J. R. (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Hatipoğlu, V. (1981). Türkçede İkilemeler. (2. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Hazai, G. ve Zieme, P. (1970). Fragmente der uigurischen Version des ‘Jin’gangjing mit den Gâthâs des Meister Fu’. Nebst einem Anhang von T. Inokuchi. Berlin (Berliner Turfan-Texte I).
• Hirik, E. (2018). Türkçede Tekrarlı Yapı Sınıfları. Türkiyat Mecmuası, 28/2, s. 37-65.
• http://www.altay.uni-frankfurt.de/A18/BRBGZ1_X.PNG (05.10.2018)
• http://www.altay.uni-frankfurt.de/A18/A18_O.HTM (05.10.2018)
• http://www.altay.uni-frankfurt.de/A7/MENSOK1_X.PNG (05.10.2018)
• http://www.altay.uni-frankfurt.de/A7/A7_O.HTM (05.10.2018)
• Kara, G., ve Zieme, P. (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. Akademie Verlag Berlin (Berliner Turfan-Texte VII).
• Kara, Georg ve Zieme, P. (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer Weg” von Sa-skya Panđita und der Maŋjuśīnāmasamgīti. Akademie Verlag Berlin, Berlin (Berliner Turfan-Texte VIII).
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kormuşin, I. vd. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan Yazıtları ve Kâğıda Yazılı Runik Belgeler. (1. Baskı), BilgeSu Yayınları, Ankara.
• Malov, S. Ye. (1952). Yeniseyskaya pis'mennost' Tyurkov, textı i perevodı. Moskva-Leningrad.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtları’ndan Tes - Tariat - Şine Us. Belen Yayıncılık, Ankara.
• Mert, O. (2015). Köli Çor Yazıtı ve Anıt Mezar Kompleksi. Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum.
• Nadelyayev, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad.
• Orkun, H. N.. (2011). Eski Türk Yazıtları. (3. Baskı), Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Belleten, 65 (2), 243-311.
• Ölmez, Z. (1997). K. Kutadgu Bilig’de İkilemeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, S. 7, 19-40.
• Ölmez, Z. K. (1998). Kutadgu Bilig’de İkilemeler (2). Bahşi Ögdisi 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı, (1. Baskı), eds. Mehmet Ölmez - J. Peter Laut, Simurg Yayıncılık. [Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 21], İstanbul-Freiburg.
• Rozental, D. ve Telenkova, M. A. (1976). Slovar Spravoçnik. Lingvistiçeskix Terminov, Moskova.
• Röhrborn, K. (1971). Eine uigurische Totenmesse. Text, Übersetzung, Kommentar. Berlin (Berliner Turfan-Texte II).
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung I, a-agrıg. Franz SteinerVerlag GMBH, Wiesbaden.
• Sağol G. (1995). Tarihî Şivelerde At Donları. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, Türkiye Jokey Kulübü, 126-146, İstanbul.
• Sev, G. (2004). Divanü Lûgati’t-Türk’te İkilemeler. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: LXXXVIII, Ekim 2004, S. 634, 497-510.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Samsun. (Türkiye).
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca Metinler II Maytrısimit. Sevinç Matbaası, Ankara.
• Tekin, Ş. (1980). Maitrisimit Nom Bitig, Die Uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāsika-Schule. 1. Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen, 2.
• Teil: Analytischer und lücklaufiger Index. Berliner Turfantexte IX, Berlin.
• Tekin, T. (1997). The first Altınköl Inscription, Turkic Languages 1 / 2, 210-226.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. (2. Baskı), TDAD, İstanbul.
• Tıbıkova, L. vd. (2012). Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskix Pamyatnikov Gornogo Altaya. (1. Baskı), Gorno-Altaysk, Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy Universitet.
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. (2. Baskı). Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde İkilemeler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, C. V, S. 2, 277-292.
• Tuna, O. N. (1983). Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabiî Bir Ünsüz Dizisi. Türk Dil Kurumu Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1982-1983, 163-228.
• Üstünova, K. (1998). Dede Korkut Destanlarında Aralıklı İkilemeler. Türk Dili, Türk Dil Kurumu, S. 557, 464-470.
• Wilkens, J. (2007). Edition des alttürkisch-buddhistischen Kşanti Kılguluk Nom Bitig. Berlin (Berliner Turfan-Texte XXV).
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. (1. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Zieme, P. (1975). Manichäisch-türkische Texte. Berlin (Berliner Turfan-Texte V).
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. Berlin (Berliner Turfan-Texte XIII).