ON THE EXPRESSION OF “ŞİREŞTİ BAYAGUT” IN THE TEXTS OF OLD UYGHUR TURKIC

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 2, 407 - 420, 25.12.2019

Hasan İsi

https://doi.org/10.32321/cutad.620394

Öz

Old
Uyghur Turkic, the branch of Turkic language developed on the basis of Buddhism
and Manichaism-based teachings, is a period in which a religious literature
reflecting the philosophies of these teachings gives rich materials. Especially
in line with Buddhism, Sanskrit, Chinese, Toharian languages ​​transferred to
Old Uyghur Turkic works, texts reflecting the Buddhist understanding in Turkic
language has been witnessed in writing. Especially, Buddhist works from various
languages ​​were transferred to Old Uyghur Turkic by Buddhist Uyghur priests.
The Uyghur priests who wanted to convey the beliefs based on these teachings
with the language they would understand to the public provided the processing
of the Turkic language with the religious terminology they developed. The
Uyghur priests who searched for the Turkishization of religious terms in the
texts transferred from the foreign languages ​​to the Old Uyghur Turkic brought
the idea of ​​faith together with the linguistic consciousness. In this
respect, the expression şireşti bayagut
seen in the texts of Old Uyghur Turkic is one of the examples of Turkishization
against the Buddhist and Manichaean terms. şireşti
bayagut hendiadyoin, which consisted of the words are şireşti and bayagut which
was first seen in Old Uyghur Turkic, is a religious term that describes the
“merchant class” which has important duties within the Buddhist community. In
this study, it will be aimed to reveal the value of the expressions in Turkic
language and culture within the linguistic and religious evaluations about the
words of şireşti and bayagut, which constitute the structure
of this hendiadyoin, by placing the texts that the şireşti and bayagut
expressions are witnessed primarily. In particular, a different version of the
word bayagut in Islamic Turkic texts
will be mentioned and the conceptual value that the concept represents in both
Buddhist and Islamic culture will be tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur Turkic, Religious Terms, Tantric Buddhism, Sireşti Bayagut, Bayat

ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDE GEÇEN ŞİREŞTİ BAYAGUT İFADESİ ÜZERİNE

Öz

Türk
dilinin Budizm ve Manihaizm temelli öğretiler temelinde gelişen kolu olan Eski
Uygur Türkçesi, bu öğretilere ait felsefeleri yansıtan dinî bir edebiyatın
zengin malzemeler verdiği bir dönemdir. Özellikle Budizm doğrultusunda
Sanskritçe, Çince, Toharca gibi dillerden Eski Uygur Türkçesine aktarılan
eserlerle, Budist anlayışı yansıtan metinler Türk dili içerisinde yazılı olarak
tanıklanmıştır. Budizm doğrultusunda çeşitli dillerden Budist ve Manihaist
eserleri Eski Uygur Türkçesine aktarış, Budist Uygur rahipleri tarafından
gerçekleştirilmiştir. Halka anlayacağı dille bu öğretilere dayalı inançları
aktarmak isteyen Uygur rahipleri, geliştirdikleri dinî terminoloji ile Türk
dilinin işlenmesini sağlamıştır. Yabancı dillerden Eski Uygur Türkçesine
aktarılan metinlerdeki dinî terimleri, Türkçeleştirme arayışına giren Uygur
rahipleri, sahip oldukları inanç fikrini, dil bilinci ile bir araya
getirmişlerdir. Bu doğrultuda, Eski Uygur Türkçesi metinlerinde görülen şireşti bayagut ifadesi, sözünü
ettiğimiz Budist ve Manihaist terimlere karşı Türkçeleştirme anlayışının
örneklerinden biridir. İlk kez Eski Uygur Türkçesinde görülen şireşti ve bayagut ifadelerinden oluşan şireşti
bayagut ikilemesi, Budist cemaat içerisinde önemli görevlere sahip “tüccar
sınıfı”nı anlatan dinî bir terimdir. Bu çalışma ile şireşti ve bayagut
ifadelerinin öncelikle tanıklandığı metinlere yer verilerek bu ikileme yapısını
oluşturan şireşti ve bayagut kelimeleri hakkında dilsel ve
dinî değerlendirmeler dâhilinde, ifadelerin Türk dilinde ve kültüründe sahip
oldukları değer ortaya konulacaktır. Bu ifadelerden özellikle bayagut sözcüğünün İslamî Türkçe
metinlerde sahip olduğu farklı bir versiyonuna da değinilerek kavramın hem
Budist hem de İslamî kültürde temsil ettiği kavramsal değer belirlenmeye
çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi, Dinî Terimler, Tantrik Budizm, Şireşti Bayagut, Bayat

Kaynakça

• Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hācib Kutadgu Bilig tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. Kemal Eraslan (Haz.). Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. Arat, R. R. (2006). Edib Ahmet B. Mahmud Yükneki Atabetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2007). Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barutçu Özönder, F. S. (1998). Üç itigsizler (giriş-metin-notlar-indeks-XXX levha). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bektaş, D. (2014). Maitrisimit’te kelime yapımı. yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Celal Bayar Üniversitesi, Manisa.
• Berbercan, M. T. (2013). Eski Türkçe bayagut oglı otaçı beg hikâyesi. İstanbul: Derin Yayınları.
• Casparis, J. G. (1990). Expansion of Buddhism into southeast Asia (mainly before c. a.d. 1000). Ancient Ceylon. 14, 1-23.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre–thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin-tıpkıbaskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1982). Early Turkish names for the Muslim God and the title Çelebi. Asian and African Studies. 16, 407-416.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Leiden: Brill.
• Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin grameri. Mehmet Akalın (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Groner, P.l (1990). A history of Indian Buddhism from Sakyamuni to early Mahayana. USA: University of Hawaii Press. Asian Studies at Hawaii No. 36.
• İsi, H. (2019). Eski Türkçe tantrik bir metin: uṣṇīṣa vijayā dhāraṇī sūtra. yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Kaçalin, M. (1998). Dede Korkut kitabında okuma önerileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1998, 11, 93-100.
• Kara, G. ve Zieme, P. (1977). Die Uigurischen übersetzung des guruyogas tiefer weg von saskya paṇḍita und der mañjuśrīnāmasaṃgīti. Berliner Turfantexte VIII. Berlin: Akademie Verlag.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk (giriş, metin ve dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit–English dictionary. Oxford: Oxford University Press.
• Müller, F. W. K. (1911). Uigurica II. Berlin: Abhandlungen der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften.
• Özyetgin, A. M. (2007). On the term ortuq (~ ortaq) merchant among the Old Turks. International Journal of Central Asian Studies. 11 (1), 1-17.
• Räsänän, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Robinson, R. ve Johnson, W. L. (1997). The Buddhist religion a historical ıntroduction. USA: Wadsworth Publishing Company.
• Sinaga, M. L. (2012). A common word Buddhists and Christians engage structural greed. Minnesota-Minnepolis: Lutheran University Press.
• Swearer, D. K. (1989). Me and mine: Selected Essays of Bhikkhu Buddhadāsa. Albany: State University of New York.
• Şakar Özyaşamış, S.(2015). +gu, gü eki ve işlevleri. Turkish Studies. 10 (8), 1801-1816.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Burkancıların mehdîsi maitreya ile buluşma uygurca iptidaî bir dram: Uygurca Metinler II. Maytrisimit. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1974). Das Uigurische ınsadi-sūtra. Berliner Turfan Texte III. Berlin: Akademie Verlag.
• Tezcan, S. (2001). En eski Türk dili ve yazını. Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe içinde, 271-323. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2014). Mu’inü’l-Mürîd (inceleme-metin-çeviri-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğü I a-b. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.