A STUDY ON THE TRANSLATION OF DIMAŞKÎ’S KİTÂBU’L-ÂDÂB VE’S-SİYÂSE FÎ ᶜİLMİ’N-NAZAR VE’L-FİRÂSE (KIYÂFET-NÂME) REGISTERED IN SÜLEYMANİYE LIBRARY

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 2, 788 - 841, 01.12.2021

İnan Gümüş

https://doi.org/10.32321/cutad.915910

Öz

Physiognomy, which means making certain determinations about the character of the human being based on its external appearance, emerged as a branch of firâset in the beginning, and over time, the concepts of physiognomy and firaset have become synonymous in Turkish literature. Many physiognomy books of copyright or translation have been written in Turkish literature about the physiognomy, which is in demand in western and Eastern cultures, especially under the influence of Arabic works. Among the works written in this genre, it can be stated that the translations of Dımaşkî’s Arabic physiognomy book named Kitâbü’l-Âdâb ve’s-Siyâse fî Ǿİlmi’n-Nazar ve’l-Firâse have an important place. Different translations of the work and the copies of these translations show the popularity of Dımaşkî’s work. As far as it can be determined, the work also has a translation of unknown translator in addition to the translations made by Şaban-ı Sivrihisarî, Muhammed bin Iyas and Silistrevî. In this study, the copy of the translation made by Muhammed bin Iyas, which is registered with the inventory number of Tahir Ağa No. 360 in Süleymaniye Library among the seven copies we can identify, has been focused on. The translation date is not recorded in the copy consisting of 46 sheets and generally 15 lines. Considering that the oldest copy (copy of the Hungarian Academy of Sciences) with a recorded translation date was dated to 1569, it can be estimated that the translation made by Muhammed bin Iyas could be from the 16th century. As a matter of fact, this result emerges from the grammar features of the manuscript as well. The grammar features of the text are in accordance with the general characteristics of Classical Ottoman Turkish. In this study, after focusing on the physiognomy tradition, a copy of the work named Ķıyāfet-nāme by Muhammed bin Iyas, registered in Süleymaniye Library, was introduced and translated into transcription and general grammar features were determined.

Anahtar Kelimeler

Physiognomy, Physiognomy Book, Classical Ottoman Turkish, Grammar Features

DIMAŞKÎ’NİN KİTÂBÜ’L-ÂDÂB VE’S-SİYÂSE FÎ ᶜİLMİ’N-NAZAR VE’L-FİRÂSE (KIYÂFET-NÂME) ADLI ESERİNİN SÜLEYMANİYE KÜTÜPHANESİNDE KAYITLI TERCÜMESİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

İnsanın, dış görünüşünden yola çıkarak karakteri hakkında birtakım belirlemelerde bulunma anlamına gelen kıyafet, başlangıçta firasetin bir kolu olarak ortaya çıkmış ve zamanla Türk edebiyatında kıyafet ve firaset kavramları eş anlamlı olarak kullanılır hâle gelmiştir. Batı ve Doğu kültürlerinde rağbet gören kıyafet ilmine dair, Türk edebiyatında da özellikle Arapça eserlerin etkisiyle telif ya da tercüme birçok kıyafetname kaleme alınmıştır. Bu türde kaleme alınmış eserler arasında Dımaşkî’nin Kitâbü’l-Âdâb ve’s-Siyâse fî Ǿİlmi’n-Nazar ve’l-Firâse adlı Arapça kıyafetnamesinin çevirilerinin önemli bir yer tuttuğu belirtilebilir. Eserin farklı çevirileri ve bu çevirilerin nüshaları Dımaşkî’nin eserine olan rağbeti göstermektedir. Tespit edilebildiği kadarıyla eserin, Şaban-ı Sivrihisarî, Muhammed bin İyas ve Silistrevî tarafından yapılan çevirilerinin yanında mütercimi bilinmeyen bir çevirisi de bulunmaktadır. Bu çalışmada Muhammed bin İyas tarafından yapılan çevirinin, belirleyebildiğimiz yedi nüsha içerisinden Süleymaniye Kütüphanesi Tahir Ağa No. 360 envanter numarasıyla kayıtlı nüshası üzerinde durulmuştur. 46 varaktan ve genel olarak 15 satırdan oluşan nüshada çeviri tarihi kayıtlı değildir. Çeviri tarihi kayıtlı olan en eski nüshanın (Macaristan Bilimler Akademisi Nüshası) 1569 yılına tarihlendiği göz önüne alındığında Muhammed bin İyas tarafından yapılan çevirinin 16. yüzyıla ait olabileceği tahmin edilebilir. Nitekim nüshanın dil özelliklerinden de bu sonuç ortaya çıkmaktadır. Metnin dil özellikleri Klasik Osmanlı Türkçesinin genel karakteristiği ile uyuşmaktadır. Bu çalışmada kıyafetname geleneği üzerinde durulduktan sonra Muhammed bin İyas tarafından Ķıyāfet-nāme olarak adlandırılan eserin, Süleymaniye Kütüphanesinde kayıtlı nüshasının tanıtımı ve çeviri yazıya aktarımı yapılmış ve genel dil özellikleri belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıyafet İlmi, Kıyafetname, Klasik Osmanlı Türkçesi, Dil Özellikleri

Kaynakça

• Bozkurt, K. (2008). Kıyâfet ilmi Türk edebiyatında kıyâfet-nâmeler ve Şa’bân-ı Sivrihisârî’nin Kıyâfet-Nâmesi (transkripsiyonlu metin- inceleme). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
• Brockelmann, C. (1988). Dimeşkî. MEB İslâm Ansiklopedisi (C. 3, s. 588). Milli Eğitim Basımevi.
• Buçukcu, Z. (2018). 19. yüzyılda yapılmış bir kıyafetnāme tercümesi: Dımaşkî’nin kitābü’l-ādāb ve’s-siyāset fî ᶜilmi’n-naẓari ve’l- firāset’i. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 4 (4), 927-952.
• Can, Ç. (2019). Muhammed Bin Ayas kıyafet-name (inceleme-metin-dizin). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bingöl.
• Çakır, M. (2007). Kıyâfet-nâmeler hakkında bir bibliyografya denemesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5 (9), 333-350.
• Çaldak, S. (2005). Taşköprülüzâde’nin Mevzû’âtu’l- Ulûm’undaki ilimler tasnîfi üzerine. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15 (2), 115-146.
• Çavuşoğlu, A. (2004). Kıyafet-nameler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çavuşoğlu, A. (2009). Kıyafet ilmi ve Kutadgu Bilig’de kıyafet ilmi / fizyonomi izleri. Bilimname Dergisi, 17, 293-302.
• Çelebioğlu, Â. (1979). Kıyâfe(t) ilmi ve Akşemseddinzâde Hamdullah Hamdi ile Erzurumlu İbrâhim Hakkı’nın kıyâfet-nâmeleri. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, 2 (11), 305-358.
• Çolak, M. O. (2003). İstanbul kütüphanelerinde bulunan siyasetnâmeler bibliyografyası. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1 (2), 339-378.
• Devellioğlu, F. (2004). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dilçin, C. (Haz.) (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Direkci, B. ve Duyar, H. (2017). Kıyafetname nümûne-i enverî (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Konya: Palet Yayınları.
• Elbir, B. (2017). Yazarı bilinmeyen bir kıyafetnâme üzerine. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 19, 37-58.
• Erkal, A. (1999). Kıyafetnâmeler üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 13, 217-225.
• Göka, E. ve Beyazyüz, M. (2015). “Gerçek” insanın yüzünde yazar mı? – Batı, İslam ve bilim dünyasında kişiliği yüzden tanımak. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Güneş, B. (2015). Arapçadan Türkçeye tercüme edilen bir kıyafetname metni üzerine. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10 (8), 1259-1274.
• Güneş, B. (2019). Silistrevî tarafından Türkçeye tercüme edilen Dımışkî’nin Kıyafetname’sinde koşut sözler. International Journal of Language Academy, 7 (4), 79-89.
• http://isd.ilem.org.tr/detay/785, Erişim Tarihi: 23.03.2021
• http://lugatim.com/, Erişim Tarihi: 15.10.2020
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/kiyafet-name/112727, Erişim Tarihi: 27.03.2021
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/kiyafet-name/61634, Erişim Tarihi: 27.03.2021
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/kiyafet-name/90769, Erişim Tarihi: 27.03.2021
• Kitābü’l-ādāb ve’s-siyāse fî ᶜilmi’n-nažar ve’l-firāse (ķıyāfet-nāme). Süleymiye Kütüphanesi Tahir Ağa No. 360.
• Macdonald, D. B. (1977). Kıyâfet. MEB İslâm Ansiklopedisi (C. 6, s. 775-776). Milli Eğitim Basımevi.
• Macdonald, D. B. (1988). Firâset. MEB İslâm Ansiklopedisi (C. 4, s. 640). Milli Eğitim Basımevi.
• Mengi, M. (1977). Kıyafetnameler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 25, 299-309.
• Mengi, M. (2002). Kıyafetnâme. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 25, s. 513-514). TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, (https://islamansiklopedisi.org.tr/kiyafetname, Erişim Tarihi: 17.12.2020).
• Ökten, S. (1994). Dımaşkī, Şeyhürrabve. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 9, s. 273-274). İslâm Araştırmaları Merkezi, (https://islamansiklopedisi.org.tr/dimaski-seyhurrabve, Erişim Tarihi: 06.01.2021).
• Pala, İ. (2005). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Parlatır, İ. ve Hazai, G. (2007). Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi’ndeki Türkçe el yazmaları kataloğu. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• Sarıçiçek, R. (2012). Mustafa Bin Bâlî ve ilm-i firâset’i. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7 (4), 2725-2754.
• Sarıçiçek, R. (2014). Mustafa bin Bâlî - risâle-i kiyâset-i firâset - ilm-i firâset - yüzler hâli söyler. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Şemseddin Sami (2006). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Tayşi, M. S. (1979). Kıyafet ilmi ve Seyyid Lokman Çelebi’nin kıyafetnamesi. İslâm Medeniyeti Mecmuası, IV (3), 91-112.
• Türkçe Sözlük (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uludağ, S. (1996). Firâset. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 13, s. 117-118). TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, (https://islamansiklopedisi.org.tr/firaset#1, Erişim Tarihi: 17.12.2020).