DOĞU VE BATI TÜRKÇESİ ÖRNEKLEMİNDE -mAGXnCA VE -mAyIncA ZARF-FİİL EKİNDEKİ ŞART İFADESİ

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 74 - 87, 20.06.2023

Çiğdem Kalegeri

https://doi.org/10.32321/cutad.1207202

Cited By: 1

Öz

Eski Türkçede -gınça/-gınçe ve seyrek olarak -kınça/-kinçe şeklindeki zarf-fiil eki, Doğu Türkçesinde -GInCA/-GUnCA ve Batı Türkçesinde -IncA/-UncA biçiminde devam etmiştir. Bu ekle kurulan zarf-fiiller ile temel tümcenin yüklemi arasında öncelik-sonralık, nedensellik, zaman bakımından sınırlandırma ve kimi zaman da şart ilişkisi kurmak mümkündür.
Bu ekin olumsuz kuruluşlarında ise Doğu Türkçesinde öncelik-sonralık ve şart, Batı Türkçesinde sınırlandırma ve şart ifadelerinin öne çıktığı görülmektedir. Bu zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi, eklendiği fiilin gerçekleşip gerçekleşmemesine bağlı olarak tümcenin yükleminin bildirdiği hareket ya da oluşun gerçekleşip gerçekleşmeyeceğinin söz konusu olduğu durumları ifade etmektedir. Dolayısıyla bu ekle oluşturulan zarf-fiillerle bir şart anlamı da sağlanmaktadır.
Çalışmada elde edilen verilerden yola çıkarak Doğu Türkçesinde -mAGInCA/-mAGUnCA ve Batı Türkçesinde -mAyIncA biçimindeki bu olumsuz zarf-fiil ekinin hangi koşullarda şart ifade ettiği saptanmaya çalışılmıştır. Böylece şart ifadesinin iki lehçede farklılaşan gelişiminin belirlenmesi amaçlanmıştır.
Bu çalışmada, Eski Türkçedeki -gInçA/-kInçA ekinin olumsuz biçiminin Doğu ve Batı Türkçesindeki kullanımları için Gülistan ve Tezkîretü’l-Evliyâ’nın Farsçadan Doğu ve Batı Türkçesine yapılmış çevirileri taranmıştır. Söz konusu ekin olumsuz biçimleri belirlenerek anlam ve işlevleri, yüklemle ilişkileri ve bulundukları tümcelerdeki yüklemlerin özellikleri incelemeye tabi tutulmuştur. Doğu ve Batı Türkçesindeki aynı eserlerin seçilmesinin yapılacak karşılaştırmayı daha güvenilir kılacağı düşünülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkçesi, Batı Türkçesi, Zarf-fiil Eki, Şart İfadesi

THE CONDITIONAL STATEMENT OF -mAGXnCA AND -mAyIncA GERUNDIAL SUFFIX IN THE SAMPLE OF EASTERN AND WESTERN TURKISH

Öz

The gerundial suffix -gınça/-ginçe and rarely -kınça/-kinçe in Old Turkish continued as -GInCA/-GUnCA in Eastern Turkish and -IncA/ -UncA in Western Turkish. It is possible to establish a relation of time-sorting, causality, limitation in terms of time and sometimes conditional between the adverbs formed with this suffix and the predicate of the main sentence.
In the negative constructions of this suffix, it is seen that time-sorting and conditional expressions in Eastern Turkish, and limitation and conditional expressions in Western Turkish come to the fore. The negative form of this gerundial suffix expresses the situations in which the action or occurrence denoted by the predicate of the sentence will occur or not, depending on whether the verb to which it is added takes place or not. Therefore, a conditional meaning is provided with these gerundiums.
In this study, translations of Gülistan and Tezkîretü'l-Evliyâ from Persian into Eastern and Western Turkish were searched for the negative form of the -gInçA/-kInçA suffix in Old Turkish in Eastern and Western Turkish. By determining the negative forms of the suffix in question, its meaning and functions, its relations with the predicate and the properties of the predicates in the sentences they are in were examined. It was thought that choosing the same works in Eastern and Western Turkish would make the comparison more reliable.
Based on the data obtained in this study, it has been tried to determine under which conditions the negative forms of this suffix express condition in Eastern and Western Turkish. Thus, it is aimed to determine the differentiated development of the conditional expressions in two dialects.

Anahtar Kelimeler

Eastern Turkish, Western Turkish, Gerundial Suffix, Condition Expression

Kaynakça

• Argunşah, M. (2011). Türkçede zarf-fiil eklerinin durum ekleriyle kalıplaşması. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter 2011, 55-68.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa.
• Çağatay, S. (1948). Eski Osmanlıca’da fiil müştaklarından III. gerundifler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 12(6), 27-47.
• Çakmak, C. (2013). Birleşik zarf-fiil kavramı ve Çağdaş Türk Lehçelerindeki görünümleri. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 3(6), 13-30.
• Çetintaş Yıldırım, F. (2005). Türkçe’de zaman anlatan ulaçların görünüş özellikleri. Dil ve Edebiyat Dergisi, 2(1), 51-62.
• Çürük, M. S. (2013). Rabġūzì’nin Ḳıṣaṣü’l-Enbiyāsında olumsuzluk. Yayımlanmamış doktora tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana.
• Eckmann, J. (2005). Çağatayca el kitabı (Karaağaç, G., Çev.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. vd. (2013). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri I -fiil- (Basit Çekim). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A grammer of old Turkic. Leiden: Brill.
• Ergene, O. (2017). Sadî Gülistan Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersoy, G. (2021). Eski Uygur Türkçesinde {-gInçA} morfemli tümcelerin birleşme ve tür kuramına göre değerlendirilmesi. Türkbilig, 2021/42, 33-46.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri (Akalın, M., Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1997b). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2013). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kuğu, M. (2006). Teẕkiretü’l-Evliyā (giriş-metin-indeks). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Küçük, S. (2011). XVI yüzyıla ait bir Tezkiretü’l-Evliyâ tercümesi (giriş-metin-tıpkıbasım). Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Lewis, G. L. (1986). Turkish grammar. Oxford: Oxford University Press.
• Özkan, M. (1993). Mahmûd b Kādî-i Manyâs Gülistan Tercümesi giriş-inceleme-metin-sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, M. (2000). Türk dilinin gelişme alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Özkan, M. (2014). Manyaslı Mahmud’un manzum Gülistan tercümesi ve yeni bir nüshası. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(9), 1-16.
• Tekin, T. (2004). Irk Bitig Eski Uygurca fal kitabı. Ankara: Öncü Kitap.
• Uçar, E. (2012). Eski Türkçe -gInçA zarf fiil ekinin kökeni üzerine. Gazi Türkiyat, Güz 2012 (11), 47-52.
• Uğurlu, M. (2007). Lehçe içi aktarmada yalancı eşdeğerlik. 38 Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.