MEMLUK KIPÇAK TÜRKÇESİNDE kErek(dür)… fiil-(G)A(y)+ (Şahıs Zamirleri/Ekleri) YAPISINDAKİ GEREKLİLİK ÇEKİMİ

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 356 - 372, 20.06.2023

Onur Balci

https://doi.org/10.32321/cutad.1271160

Öz

Memluk Kıpçak Türkçesi Türk dilinin kuzeybatı koluna giren bir lehçedir. Bu lehçe, Kuzey Kıpçak Türkçesi ile birlikte Tarihî Kıpçak lehçesinin iki kolunu oluşturur. Memluk (Kölemen) Devleti’nin kurulması ile birlikte bir yazı dili olan bu lehçe, ölçünlü bir yazı dili olarak gelişmiş, 16. yüzyıla gelindiğinde yerini Oğuz lehçesine bırakmıştır.
Kıpçak Türkçesinin Mısır ve Suriye’de yazı dili olmasının ardından bu lehçeye dair sözlük ve gramerler yazılmış, bu lehçe ile savaş sanatı başta olmak üzere pek çok alanda eserler kaleme alınmıştır. Bu eserler arasında tamamen Kıpçak Türkçesinin özelliklerini gösteren eserler olduğu gibi Kıpçak-Oğuz lehçelerinin karışımı ile kaleme alınan eserler de vardır. Bu çalışmada, bu eserlerde görülen bir gereklilik çekimi incelenmiştir.
Gereklilik kipi, işin, eylemin, oluşun gerçekleşmesinin zaruri olduğunu bildiren kiptir. Gramerlerde bu kip, tasarlama kipleri içinde değerlendirilir. Memluk Kıpçak Türkçesinde gereklilik kipi genellikle kiplik sözcük olarak adlandırılan sözcüklerle kurulur. Ekle kurulan gereklilik kipine de rastlamak mümkündür.
Bu çalışmada Kıpçak Türkçesi ile yazılan eserlerde görülen kErek(dür)… fiil-(G)A(y)+(şahıs zamirleri/ ekleri) yapısı incelenmiştir. Bu dönemde kaleme alınan bütün eserler taranmış ve yapıya dair örnekler toplanmıştır. Eserlerden alınan örnekler düz metin biçimiyle verilmiş, parantez içinde bu eserlerin kısaltmaları ve örneklerin alındığı sayfa ve satır numaraları gösterilmiştir. Ardından örnek, italik olarak Türkiye Türkçesine aktarılmıştır.
Yapılan taramada kipin yapısındaki kerek/ kirek/ kerekdür sözcüğünün ve -(G)A(y) ekinin kullanımında bir birlik olmadığı görülmüştür. Örneğin Münyetü'l-Guzât'ta aynı cümle içerisinde hem kerek hem de kirek biçimlerini görmek mümkündür. Eserler arasında bir standart olmamakla birlikte eserlerin kendi içinde tutarlı olduğunu söylemek mümkündür. Fiil çekiminde fiile eklenen -(G)A(y) ekinin de farklı biçimler aldığı görülmektedir. Bir örnekte bu ekin -ke biçimine rastlanmıştır. Oğuz lehçesinin etkisiyle -(G)A(y) ekinin -A biçiminde ekleştiği de görülmektedir.
İnceleme sonucunda bu kipin birinci çokluk şahıs dışındaki tüm şahıslarda örnekleri olduğu tespit edilmiştir. Bu şahıslar içinde en çok örneğin üçüncü teklik şahsa ait olduğu gözlemlenmiştir. Şahıslara göre çekim örnekleri ayrı ayrı verilmiş, kipin işlevleri de ayrıca incelenmiştir. Çalışma, elde edilen sonuçların değerlendirildiği sonuç bölümüyle tamamlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Memluk Kıpçak Türkçesi, Gereklilik Kipi, Fiil Çekimi

NECESSITATIVE IN MAMLUK KIPCHAK TURKISH kErek(dür)...verb-(G)A(y)+(Personal Pronouns/ Affixes)

Öz

Mamluk Kipchak Turkish forms two branches of the Historical Kipchak dialect together with Northern Kipchak Turkish. This dialect, which became a written language with the establishment of the Mamluk (Kölemen) State, developed as a standardized written language and was replaced by the Oghuz dialect by the 16th century.
Dictionaries, grammars, and works in various subjects, particularly the art of warfare, were written in this dialect when Kipchak Turkish was established as the standard writing system in Egypt and Syria. These works include some that exhibit the distinctive features of Kipchak Turkish as well as some that mix Kipchak and Oguz dialects. This study analyzes a necessary conjugation that appears in various texts.
The necessitative is a modal that expresses the necessity of carrying out the work, action, or occurrence. This mood is categorized as one of the subjunctives in grammars. The necessitative in Mamluk Kipchak Turkish is typically created using words known as modal words. Moreover, the necessary mood created by the suffix can be found. This study examines the kErek(dür)...verb-(G)A(y)+(personal pronouns/affixes) structure used in Kipchak Turkish-language literature. Examples of the structure were gathered after all works published during this time period were scanned. The abbreviations of the works as well as the page and line numbers from which the examples were obtained are provided in parentheses. The examples taken from the works are presented in plain text format. The example is then translated into Turkish and italicized.
It was observed that there is no unity in the use of the word kerek/ kirek/ kerekdür and the suffix -(G)A(y) in the structure of the modal. For example, in Münyetü'l-Guzât, it is possible to see both kerek and kirek in the same sentence. Although there is no standard among the works, it is possible to say that the works are consistent in this regard. It is also observed that the suffix -(G)A(y) attached to the verb in conjugation takes different forms. The -ke form of this suffix is found in one example. With the influence of the Oghuz dialect, the suffix -(G)A(y) is also seen to be suffixed in the form of -A
The analysis resulted in the discovery that, with the exception of the first person plural, all other people have examples of this mood. The majority of the examples, it has been observed, are in the third person singular. The functions of the mood are also examined, and examples of conjugation according to the persons are provided individually. The study is concluded with a part in which the findings are discussed.

Anahtar Kelimeler

Mamluk Kipchak Turkish, Necessitative, Verb Conjugation

Kaynakça

• Ağar, M. E. (1989). Kitâb fi’l-fıkh bi-lisâni’t-Türki inceleme-metin-sözlük. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Al-Turk, G. A. (2012). Kitābu bulġatu’l-muştāḳ fi luġati’t-türk we’l-ḳıfçāḳ üzerine dil incelemesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Atalay, B. (1945). Et-tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aydın, E. (1997). Şerhü’l-menar grameri giriş-gramer-metin-bibliyografya. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bilgegil, K. (2009). Türkçe dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları.
• Bulak, Ş. (2017). Karşılaştırmalı tarihî Türk yazı dilleri grameri fiil çekimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1931). Abu hayyan kitâb al-idrak li-lisan al-etrak. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Demirci, J. (1998). Kıpçak sözlükleri. Kebikeç, 6, ss. 145-152.
• Eckmann, J. (1998). Harezm Türkçesi. Tarihî Türk şiveleri (ss. 173-210). (Akalın, M., Çev.) Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı. (Karaağaç, G., Çev.) İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eckmann, J. (2011). Memlûk Kıpçak edebiyatı. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar içinde (ss. 52-66). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ediskun, H. (1999). Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eminoğlu, E. (2011). Kitabü’l-efâl. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu bilig grameri-fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation vol. 1. Wiesbaden: Otto Harrassowits. Ergin, M. (2005). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gabain, A. V. (1998). Codex Cumanicus’un dili. Tarihî Türk şiveleri içinde (ss. 67-109). (Akalın, M., Çev.) Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Garkavets, A. (2019). Codex cumanicus. Almatı: Bolaşaq.
• Gencan, T. N. (1971). Dilbilgisi. İstanbul: Fen Fakültesi Basımevi.
• Grønbech, K. (1942). Komanisches wörterbuch. Kopenhagen: Eınar Munksgaard.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü, C. 1. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülsevin, G. (2017). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Güner, G. (2020). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hacıeminoğlu, N. (2003). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, A. S. (2013). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• İsayev, S. M. (2007). Qazirgi Qazaq tili. Almatı: Öner Baspası.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1978). Seyf-i Sarâyî gülistan tercümesi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2012). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi. Dil Araştırmaları, 10, ss. 17-81.
• Kazımov, Q. Ş. (2010). Müasir Azärbaycan dili. Bakı: Elm vä Tähsil.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri-şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kuanışbayev, E. (2006). Kitâb fi’l-fıkh. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Mirzäzadä, H. (1990). Azärbaycan dilinin tarihi grammatikası. Bakı: Azärbaycan Universiteti Näşriyatı.
• Özgür, C. (1994). Baytaratü’l-Vâzıh’ın Kıpçakça ve Türkmence yazmalarına göre Kıpçakçanın Oğuzcalaşması (Türkmenceleşmesi) üzerine bir dil araştırması. Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Özkan, A. (1994). Kitâb-ı mukaddime-i ebu’l-leysi’s-semerkandî. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Özkan, M. (2000). Türk dilinin gelişme alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Öztürk, E. (2017). Eski Anadolu Türkçesi el kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Şirin, R. (1989). Kitâb fî riyâzati’l-hayl, kitâb fî ilmi’n-nüşşâb metin gramatikal indeks. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R. (2003). Ed-dürretü’l-mudiyye fi’l-lügati’t Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R. (2017). İrşâdü’l-mülûk ve’s-selâtin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Çöğenli, M. S. ve Yanık, N. H. (1999). El-kâvânînü’l-külliye li zabti’l-lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Çöğenli, M. S. ve Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı mecmû-ı tercümân-ı Türkî ve acemî ve mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R. ve Vural, H. (2007). Harezm Türkçesi. Ankara: Öncü Basımevi.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Uğurlu, M. (1984). Munyetu’l-guzât. Yayımlanmış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Vural, H. ve Toparlı, R. (2013). Kıpçak Türkçesi. Ankara: Sonçağ Yayınları.