GELENEKSEL TIP MİZAÇLARINDAN DESTAN KAHRAMANI TASARIMINA: OĞUZ KAĞAN’IN GELENEKSEL UYGUR MİLLÎ TIP MİZAÇLARINA GÖRE İNCELENMESİ

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 317 - 330, 20.06.2023

Sunay Akkaya

https://doi.org/10.32321/cutad.1272810

Öz

Oğuz Kağan Destanı bin yıllar öncesine ait Türk yaşayış tarzı hakkında bilgi veren bir eserdir. Geçmiş dönemlere ait dünyaya bakışı, göçebe hayatın toplum ve teşkilat yapısı, insanlar arasındaki iletişim tarzı, inancı hakkında günümüz çalışmalarına ışık tutmaktadır. Oğuz Kağan Destanı’nda görülen bu özelliklerin yanında metnin üretildiği toplumun sahip olduğu şifacılığa dair geleneksel tıp unsurlarından izler taşıdığı da düşünülmektedir. Tarihî çağlar boyunca her toplum, hastalıkların şifasını bulmak ve sağlıklı olma durumunu korumak için çeşitli yöntemler geliştirerek bunları kullanmıştır. Sağlık insanoğlunun doğa ile uyumuna göre şekillenen bir durum olagelmiştir. Hemen hemen her toplum, yaşadığı coğrafya ve iklime göre bir tıp repertuarı geliştirmiştir. İnsanın doğayla uyumunun bir ürünü olan en eski tıp ise “geleneksel tıp” olmuştur. Geleneksel tıbba ait yöntemlerin bir kısmı yazılı eserler ve sözlü kültür aracılığıyla günümüze kadar ulaşırken birçoğu da unutulmuştur. Bunlardan en çok bilinenler ve günümüze kadar ulaşanlar Çin, Tibet, Mısır, Hint ve Uygur tıbbı olmuştur. Özellikle Türk kültürünün bir parçası olan Uygur medeniyetinin geleneksel tıp verileri beş bin sene öncesine kadar dayanmaktadır. Geçim kaynağı, yaşam biçimi, din, coğrafya gibi kültürel bellek verilerinin yanında çok köklü bir geçmişe sahip olan geleneksel tıp bilgisi de sözlü gelenekteki mit ve destan gibi halk anlatılarında yerini bulmuştur. Ancak bugüne kadar halk anlatıları hakkında geleneksel tıbbın mizaçlar teorisi kapsamında herhangi bir araştırma yapılmamıştır. Bu çalışmada, Uygur geleneksel tıbbı mizaç teorisinden hareketle Türk halk anlatılarının en eski örneği olan Uygur harfli Oğuz Kağan Destanı’ndaki insan betimlemeleri analiz edilmiştir. Yöntem olarak doküman analizi kullanılmış olup metin tahlili gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmada geleneksel Uygur millî tıbbının dört madde teorisinde yer alan ateş/safravî, hava/kan/demevî, su/limgavî/balgamî, toprak/sevdavî mizaca göre Oğuz Kağan tipi incelenmiştir. Oğuz Kağan’ın bir alp tipi olarak geleneksel tıbba göre dengeli bir kişilik özelliği sergilediği görülmüştür. Bu kapsamda gerek sahip olduğu misyonu yerine getirmek ve gerekse beden tasvirlerindeki resmedilişinden demevî, safravî ve sevdavî mizaç özelliklerini dengeli bir şekilde yansıttığı sonucuna ulaşılmakla beraber baskın olan mizacın ise demevî/kan mizaç olduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Oğuz Kağan, Dört Mizaç Teorisi, Geleneksel Tıp, Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı

FROM TRADITIONAL MEDICINE TEMPERAMENTS TO EPIC HERO DESIGN: A STUDY OF OĞUZ KAĞAN ACCORDING TO TRADITIONAL UYGUR NATIONAL MEDICAL TEMPERAMENTS

Öz

The Oğuz Kağan Epic is a work that provides information about the Turkic way of life from thousands of years ago. Its perspective on the world of past periods sheds light on the social and organizational structure of nomadic life, communication styles between people, and their beliefs. In addition to these features, it is thought that the epic also contains traces of traditional medicine elements possessed by the society that produced it. Throughout the history, every society has developed various methods to find cures for illnesses and maintain good health. Health has been a phenomenon that is shaped by the harmony of human beings with nature. Almost every society has developed a medical repertoire according to the geography and climate in which they lived. The oldest form of medicine that is a product of human harmony with nature is "traditional medicine." While some of the methods of traditional medicine have survived to the present day through written works and oral culture, many of them have been forgotten. The most well-known and surviving ones are Chinese, Tibetan, Egyptian, Indian and Uyghur medicine. The traditional medical data of Uyghur civilization, which is particularly a part of Turkish culture, dates back to five thousand years ago. In addition to cultural memory data such as livelihood, lifestyle, religion, geography, traditional medicine knowledge, which has a very deep-rooted history, has also found its place in folk narratives such as myth and epic in oral tradition. However, no research has been conducted on folk narratives within the scope of the temperament theory of traditional medicine. In this paper, human descriptions in the Uyghur letter Oguz Kagan Epic, which is the oldest example of Turkish folk narratives, were analyzed based on the Uyghur traditional medicine temperament theory. The method of document analysis was adopted in this study, and text analysis was carried out. In this paper, the Oghuz Khan type was examined according to the fire/safravî, air/blood/ demawi, water/limgavi/phlegm, soil/love temperament, which is included in the four-item theory of traditional Uyghur national medicine. It has been observed that Oğuz Kağan, as an alpine type, exhibits a balanced personality trait according to traditional medicine. To that extent, it is seen that the dominant temperament is the demawi/blood temperament although it has been concluded that it reflects the demawi, saffron and lovevish temperaments in a balanced way, both to fulfill its mission and to be depicted in body descriptions.

Anahtar Kelimeler

Oguz Kagan, Four Temperament Theory, Traditional Medicine, Oguz Kagan Epic with Uyghur Letters

Kaynakça

• Altun, I. (2008). Türk halk kültüründe elma. Turkish Studies, 3(5), 262-281. DOI:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.424.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. İstanbul.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lugat-it- Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bang, W. ve Arat, R.R. (1936). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Burhaneddin Basımevi.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp tarihi. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları.
• Erişti, S. D., Uluuysal, B. ve Dindar, M. (2013). Görsel algı kuramlarına dayalı etkileşimli bir öğretim ortamı tasarımı ve ortama ilişkin öğrenci görüşleri. Anadolu Journal of Educational Sciences International, 3(1), 47-66.
• https://tengritagh.org/2017/04/01/uygurlarda-kadim-ve-geleneksel-tebabet-uygur-milli-tebabeti/ Erişim tarihi: 10.01.2023
• Kaplan, M. (2007). Türk edebîyatı üzerine araştırmalar - III tip tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15, 170-189.
• Koyuncu, Z. (2019). Ahlât-ı erbaa/humoral patoloji teorisi ve divan şiirinde Hakkânî örneğinde işlenişi. Hikmet-Akademik Edebîyat Dergisi, 5(10), 75-97.
• Nazar, M. Ö. (2020). Geleneksel tıbba giriş uygur tababeti. İstanbul: Milsan Basım San. Yayınları.
• Ögel, B. (2003). Türk mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Önder, E. N. (2020). Hayatizade’nin illet-i merakiyye ve sevda-yı merakiyye risalelerinin klasik tıptaki ahlat-ı erbaa düşüncesine göre incelenmesi ve transkripsiyonlu metni. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Bilim Tarihi Anabilim Dalı Bilim Tarihi Programı, İstanbul.
• Özhan. N. (2020). Geleneksel Uygur millî tıbbında mizaçlar. 3 Haziran-13 Ağustos 2020 tarihleri arasındaki ders notlarından alıntı yapılmıştır.
• Süveren, K. ve Uzel İ. (1988). İlk Türkçe tıp yazmalarına genel bir bakış. Tıp Tarihi Araştırmaları, 2, 126-142.
• Tekin, T. (1986). İslâm öncesi Türk şiiri. Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı I (Eski Türk Şiiri), 409.
• Temizkan, S. P. ve Ayvalı, H. (2022). İbn Sina eczanesinde şifanın kaynağı; yemek reçeteleri. Journal of Gastronomy, Hospitality and Travel, 5(1).
• Ünver, S. (1937). Uygur Türklerinde tebabet esasları. Türk Tıp Tarihi Arşivi, 2(5).
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2021). Nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yusuf Has Hacib (2019). Kutadgu Bilig. (Tunçel, M., Çev.). Ankara: Gençlik Spor Yayıncılık.