ÖZBEKÇEDE YAN CÜMLE

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 594 - 628, 21.12.2023

Tugba Bilveren

https://doi.org/10.32321/cutad.1268917

Öz

Özbek gramerciliğinde söz dizimi konusu “kelime grupları” ve “cümle” olmak üzere iki temel bölümde ele alınır. Ancak Özbek gramerlerindeki en önemli problemlerden biri “cümle” konusunun ihmal edilmesidir. Bu konu 19. yy başlarında genellikle Rus Türkologların eserlerinde yer almış fakat verilen bilgiler Türkçe kurallara göre değil Rusçanın gramer özelliklerine göre uyarlanmıştır. Buna bağlı olarak aynı dilin lehçeleri olan Özbekçe ve Türkiye Türkçesinde söz dizimsel açıdan tam bir uyum beklenilse de sınıflandırma noktasında birtakım farklılıklar oluşmuştur. Her iki lehçede de cümle, yapı bakımından tasnif edilmiş ve “birleşik cümle” kavramıyla ilgili farklı tanımlar ve yaklaşımlar verilmiştir. Bu bahiste Türkiye Türkçesinde karşılaştığımız görüş farklarının Özbekçede oldukça sınırlı olması ayrıca dikkat çeken bir durumdur. Özbek gramerlerinde ergash gap terimiyle ifade edilen “yan cümle”, söz dizimsel işlevi, içerik ve bağlanış biçimleri göz önüne alınarak qo’shma gap yani “birleşik cümle”nin alt türlerini oluşturur. Özbekçede birleşik cümle bo’glangan qo’shma gap (bağlı birleşik cümle) ve ergash gapli qo’shma gap (yan cümleli birleşik cümle) olarak iki ana başlık olarak verilir. Ergash gapli qo’shma gap ana cümleye tabi olan yan cümlelere göre kendi içinde de gruplandırılır. Çalışmamızın ana konusu olan “yan cümle”, kelime gruplarıyla olan ilişkisi ve birleşik cümlelerdeki diziliş özellikleriyle de öne çıkar. Bazı Özbek dilbilimcilere göre kelime gruplarına benzerlik gösterse de kuruluş biçimleri ve cümle içindeki fonksiyonlarına göre farklılıklar içerir. Bağımsız yargı bildirmeyen ve ana cümleyi çeşitli yönlerden tamamlayan yan cümleler, cümlede özneyi, yüklemi, nesneyi, zarfı, ölçü ve dereceyi, yeri, zamanı, şartı, maksadı, karşılaştırmayı, belirticiyi, engel durumunu, sebebi ve sonucu bildirmesi bakımından Özbekçede 14 başlık altında toplanmıştır. Yan cümlelerin ana cümleye bağlanış biçimleri ve bağlama unsurları (edatlar, yüklemeler ve cümle bağlayıcı yardımcı sözler) da dikkate alınarak yapılan tasnifler Özbek gramerciliğinde ortak kabul gören bir tasnif olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamızda tasnifi yapılan bu yan cümleler, türleri ve kullanımları esas alınarak incelenmiş ve Türkiye Türkçesindeki yan cümle olgusuyla birlikte izah edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Özbekçe, Söz Dizimi, Yapı, Birleşik Cümle, Yan Cümle

TYPES OF SUBORDINATE CLAUSE IN UZBEK

Öz

In Uzbek grammar, the subject of syntax is dealt with in two basic parts: "word groups" and "sentences". However, one of the most important problems in Uzbek grammars is the neglect of the subject of "sentence". This subject was generally included in the works of Russian Turcologists at the beginning of the 19th century, but the information given was adapted not according to Turkish rules, but according to the grammatical features of Russian. Accordingly, although a full syntactic harmony is expected in Uzbek and Turkey Turkish, which are the dialects of the same language, some differences have occurred at the point of classification. In both dialects, the sentence is classified in terms of structure and different definitions and approaches are given regarding the concept of "compound sentence". It is also noteworthy that the differences of opinion we encountered in Turkey Turkish in this issue are quite limited in Uzbek. The "subordinate sentence", which is expressed with the term ergash gap in Uzbek grammars, forms sub-types of qo'shma gap, that is, "combined sentence", considering its syntactic function, content and connection styles. Compound sentence in Uzbek is given as two main titles as bo'glangan qo'shma gap (connected compound sentence) and ergash gapli qo'shma gap (compound sentence with subordinate clause). Ergash gapli qo'shma gap is also grouped within itself according to the subordinate clauses that are subject to the main clause. The "subordinate clause", which is the main subject of our study, also stands out with its relationship with word groups and its sequence features in compound sentences. According to some Uzbek linguists, although it is similar to word groups, it has differences according to its organizational forms and functions in sentences. Subordinate sentences, which do not express independent judgment and complete the main sentence from various aspects, are grouped under 14 headings in Uzbek in terms of declaring the subject, predicate, object, adverb, measure and degree, place, time, condition, purpose, comparison, indicator, obstacle, reason and result in the sentence. Classifications, which are made by taking into account the way the subordinate clauses are connected to the main sentence and the connecting elements (prepositions, prepositions, and sentence-binding auxiliary words), appear as a commonly accepted classification in Uzbek grammar. These subordinate clauses, which were classified in our study, were examined on the basis of their types and uses and tried to be explained together with the case of subordinate clauses in Turkey Turkish.

Anahtar Kelimeler

Uzbek, Syntax, Structure, Compound Sentence, Subordinate Clause

Kaynakça

• Abdurahmanov, G’. (1958). Qo’shma gap sintaksisi asoslari. Toshkent: O’zbekiston SSR Fanlar Akademiyasi Nashriyoti.
• Abdurahmanov, G’., Shukurov, Sh. (1973). O’zbek tilining tarihiy grammatikasi morfologiya va sintaksis. Toshkent: Oqituvchi.
• Abdurahmanov, G’.A., Shoabdurahmanov, Sh.Sh., Hojiyev, A.P. (1976). O’zbek tili grammatikasi, sintaksis. Toshkent: O’zbekiston SSR Fan Nashriyoti.
• Abdurahmanov G’, Sulaymanov, A., Xoliyerov, X., Omanturdiyev, J. (1979). Hozirgi O’zbek adabiy tili. Toshkent: Oqituvchi.
• Abdurahmanov, G’. (1958). Sintaksisga. Ozbekiston CCR Fanlar Akademiyasi Nashriyoti: Toshkent.
• Asqarova, M.A. (1966). O’zbek tilida ergash formalari va ergash gaplar. Fan Nashriyoti: Toshkent.
• Atabay N., Özel, S. , Çam, A. (2003). Türkiye Türkçesinin sözdizimi. İstanbul: Papatya.
• Aydın, İ. (2004). Türkçede yan tümce türleri ve işlevleri. Dil Dergisi. 126, 29-55.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Baskakov, A.N. (2017). Çağdaş Türkçede cümle (Karaca, O. S., Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bilgegil, M.K. (1984). Türkçe dilbilgisi. İstanbul: Dergâh.
• Daşdemir (2007). Yapıca bağımsız cümlelerden oluşmuş yan cümleler. UTEK Bildirileri, C.1., 135-144. İstanbul.
• Delice, H.İ. (2018). Türkçe sözdizimi. İstanbul: Asitan.
• Deny, J. (2012). Türk dilbilgisi. Kabalcı: İstanbul.
• Develi, H. (1995). –sA morfemli yardımcı cümleler ve bunlarla kurulan birleşik cümleler üzerine bir inceleme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten 43, 115-152.
• Dizdaroğlu, H. (1976). Tümcebilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eckmann, J. (1959). Çağataycada yardımcı cümleler. Türk Dilleri Araştırmaları Yıllığı Belleten, 7. 27-58.
• Erdoğan, Ö. (2020). Türkçedeki yan cümlelerde öznenin ifade ediliş biçimleri. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi , 0 (43) , 195-220.
• Erguvanlı-Taylan, E. (1993). Türkçede –dIk ekinin yantümcelerdeki işlevi üzerine. Dilbilim Araştırmaları. Ankara: Hitit.
• Gabain, A.v. (1945). Ozbekische grammatik. Harrasowitz Leipzig und Wien.
• Gemalmaz, E. (2010). Uyum ve standart Türkiye Türkçesinde uyumlar. Türkçenin Derin Yapısı (Alyılmaz, C. ve Mert, O., Haz.). Ankara.
• Göğüş, B. (1969). Türkçede cümlemsilerin kuruluşu ve temel cümleye bağlanma şekilleri. TDAY –Belleten, 16, 89-142.
• G’oziyev, H. (1941). Hozirgi zamon O’zbek adabiy tilidagi ergashgan qo’shma gaplarning sostavi haqida. O’zbek Tilining Ilmiy Grammatikasi Uchun Metariallar, Filologiya. Toshkent: O’zfan Nashriyoti.
• G’ulamov, A., Asqarova M. (1965). Hozirgi O’zbek adabiy tili- sintaksis. Toshkent: Oqituvchi.
• Hatiboğlu, V. (1972). Türkçenin sözdizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hengirmen, M. (1997). Türkçe dilbilgisi. Ankara: Ergin.
• Hojiyev, A. (1985). Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. Toshkent: O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi, Davlat Ilmiy Nashriyoti.
• Irisqulov, M.T. (2009). Tilshunoslikka kirish. Toshkent: Yangi Asr Avlodi.
• Islamova, K.O. (2020). Umumiy tilshunoslikda bog’langan qo’shma gaplar. Science and Education Scientific Journal, October, 1(7), 199-204.
• Karahan, L. (2008). Türkçenin söz dizimi. Ankara: Akçağ.
• Kükey, M. (1975). Uygulamalı örneklerle Türkçenin sözdizimi. Ankara: Kardeş Matbaası.
• Mansuroğlu, M. (1955). Türkçede cümle çeşitleri ve bağlayıcıları. TDAY- Belleten, 3, 59-71.
• Mehmet, G. (2010). Salar Türkçesinde zarf-fiilli öge cümleler ve zarf-fiil işaretleyicilerinin görünümü. Turkish Studies, 5(4), 502-534.
• Nurmonov, A., Mahmudov, N. (2007). O’zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: Nizomiy Nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti.
• Özkan M., Sevinçli, V. (2021). Türkiye Türkçesinin söz dizimi. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Özkul, F. (1995). Özbek Türkçesinde gramer terimleri. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Anabilim Dalı, Ankara.
• Rahmatullayev, Sh. (2006). Hozirgi adabiy O’zbek tili. Toshkent: Universitet.
• Raupovna, S.R., Kadirovna, A.M., Saidaminovna, M.N., Nigmatovna, Y.D. (2020). Tilshunoslikka kirish. https //arm.tdpushf.uz/ Erişim Tarihi: 24.11.2021.
• Rzayeva, R. (2007). Bağımlı birleşik cümleler üzerine. UTEK Bildiriler (s. 365-374), İstanbul.
• Sharipova, O., Yo’ldoshev, I. (2006). Tilshunoslik asoslari. Toshkent: Nizomiy Nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti.
• Shomaqsudov, A., Rasulov, I., Qo’ng’urov, R., Rustamov, H.(1983). O’zbek tili stilistikasi. Toshkent: Oqituvchi.
• Tekin, Ş. (1965). Uygurcada yardımcı cümleler üzerine bir deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 13, 35-63.
• Turniyozov, N., Turniyozova, K. (2003). Fonktsional sintaksisga kirish. Fan Nashriyoti: Toshkent.
• Turniyozov, N. , Rahimov, A. (2006). O’zbek tili. Samarqand: Dvlat Chet Tillari Institutu.
• Tolkun, S. (2009). Özbekçede fiilimsiler. Konya: Dijital Sanat.
• Üçok, N. (2004). Genel dilbilim. İstanbul: Multilingual.
• Üstünova, K. (2014). Türkiye Türkçesinde yapı kavramı ve söz dizimi incelemeleri. Bursa: Sentez.
• Yaman, E. (2000). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin sözdizimi bakımından karşılaştırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yörük, Y. (1978). Örnekli uygulamalı cümle bilgisi. Ankara: Eğitim.