Fatimid-Ihshidi Relations (323-359/935-970)

Yıl 2022, Cilt: 25 Sayı: 62, 83 - 110, 15.06.2022

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.15745/da.1102621

Cited By: 1

Öz

Fatimids, bound up the Shiite/Ismaili sect, have pursued a policy of expansion towards the east since they were established in Ifrîkiye. Within the framework of this political goal, the Turkish dynasty made various attempts to seize the Egyptian lands owned by the Ikhshidids. The relations between the two sides, which lasted for more than thirty years, ended with the Fatimids seizing Egypt and then Syria. In this process, various political and military encounters took place between the Fatimids and the Ikhshidids. In this article, the relations of the Fatimids with the Ikhshidids are discussed. The relations between the two sides included remarkable events in a medium where the Fatimids in the east of the Islamic world and the Ikhshidid in the west increased their political power. The fact that these developments were closely related to the Islamic world of that period increases the importance of this research. Therefore, it would be beneficial to reveal the panorama of the thirty-five-year period by examining the sources that shed light on the relevant period. Ourstudy, which deals with the Fatimid-Ikhshidid relations, consists of three parts. In the first part, the beginning of the Fatimid-Ikhshidid relations will be examined. In the second part, the subject of the Fatimids taking Egypt from the Ikhshidids will be discussed. Finally, in the third chapter, the issue of the Fatimids capturing Syria and putting an end to the Ikhshidids will be discussed. The primary goal of the study in question will be to try to give a clear idea about the subject by addressing the reflections and effects of Fatimid-Ikhshidid relations in the Islamic world.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Fatimids, Ikhshidids, Egypt, Syria, Caliph al-Muʿizz li-Dîn Allâh, Kafur al- Ikhshidid.

Fâtımî-İhşîdî İlişkileri (323-358/935-969)

Öz

Şiî/İsmâîlî mezhebine mensup Fâtımîler, İfrîkıye’de kuruldukları andan itibaren doğuya doğru genişleme siyaseti gütmüşlerdir. Bu siyasî hedef çerçevesinde Türk hânedanlığı İhşîdîler’in sahip olduğu Mısır topraklarını ele geçirmek maksadıyla çeşitli teşebbüslerde bulunmuşlardır. İki taraf arasında otuz yılı aşkın süren ilişkiler Fâtımîler’in Mısır ve ardından Sûriye’yi ele geçirmeleriyle sona ermiştir. Bu süreçte Fâtımîler ile İhşîdîler arasında siyasî ve askerî sahada çeşitli karşılaşmalar gerçekleşmiştir. Bu makalede Fâtımîler’in İhşîdîler ile olan ilişkileri ele alınmıştır. İslâm dünyasının doğusunda Fâtımîler batısında ise İhşîdîler’in siyasî olarak güçlerini artırdığı bir vasatta iki taraf arasındaki ilişkiler dikkat çekici olayları muhtevi olmuştur. Söz konusu gelişmelerin o dönemin İslâm dünyasını yakından ilgilendirmesi araştırma konusunun önemini artırmaktadır. Dolayısıyla ilgili döneme ışık tutan kaynakların incelenerek yaklaşık otuz beş yıllık sürecin panoramasının ortaya konulması faydalı olacaktır. Fâtımî-İhşîdî ilişkilerini ele alan çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Fâtımî-İhşîdî ilişkilerinin başlangıcı incelenecektir. İkinci bölümde ise Mısır’ın Fâtımîler’in hâkimiyetine geçmesi konusu işlenecektir. Son olarak üçüncü bölümde Fâtımîler’in Sûriye’yi ele geçirerek İhşîdîler’e son vermeleri bahsi ele alınacaktır. Söz konusu çalışmanın öncelikli hedefi Fâtımî-İhşîdî ilişkilerinin İslâm dünyasındaki yansımaları ve etkilerini ele alarak konu hakkında net bir fikir vermeye çalışmak olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Fâtımîler, İhşîdîler, Mısır, Sûriye, Halife Mu‘izz-Lidînillâh, Kâfûr el-İhşîdî.

Kaynakça

• Arîb b. Saʿd. Sılatü Târîhi’t-Taberî. nşr. M. J. de Goeje. Leiden: Matbaatu Beril, 1897.
• Ağırakça, Ahmet. “İhşîdîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 21. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Antâkî, Yahyâ b. Sa‘îd el-. Târîhu’l-Antâkî. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Trablus: y.y., 1990.
• Bianquis, Thierry. “La Prise Du Pouvoir Par Les Fatimides En Êgypte (357-363/968-974)”. Annales Islamologiques 11/ (1972), 49-108.
• Brett, Michael. The Rise of the Fatimids. Leiden: Brill, 2001.
• Brett, Michael. Fâtımî İmparatorluğu. çev. Fatih Yücel. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
• Canard, Marius. “L’impêrialisme Des Fatimides Et Leur Propagande”. Institut d’Etudes Orientales 1/ (1947).
• Christides, Vassilios. “The Raids of the Moslems of Crete in the Aegean Sea Piracy and Conquest”. Byzantion 51 (1981).
• Çelik, Aydın. Fâtımîler Devleti Tarihi (909-1171). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Çubukçu, Asri. “Muhammed b. Tuğç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 30. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Daftary, Farhad. İsmailililer Tarihleri ve Öğretileri. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Yayınları, 2014.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-Hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib el-Kısmü’l-Hâs min Kitâbi ‘Uyûni’l-ahbâr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Zehrü’l-Meʿânî. nşr. Mustafâ Gâlib. Beyrut: el-Müessesetü’l-Câmiyyeti li’d-dirâsât, 1991.
• Defrémery, Charles François. “Histoire Des Ismaeliens De La Perse”. Journal Asıatıque 8/2 (1856).
• Deşrâvî, Ferhât ed-. el-Hilâfetü’l-Fâtımiyye bi’l-Mağrib. çev. Hammâdî es-Sâhilî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Ebü’l-Fidâ’, İsmâ‘îl b. ‘Alî. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. nşr. Muhammed Zeynuhum Muhammed Azeb-Yahyâ Seyyid Hüseyin. Kahire: Dârü’l-Mearif, ts.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Ebû Yezîd en-Nükkârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 10. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Halm, Heinz. The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids. çev. Michael Bonner. Leiden: Brill, 1996.
• Hasan, Hasan İbrâhîm - Şeref, Tâhâ Ahmed. el-Mu‘izz-Lidînillah İmâmu Şî‘ati’l-İsmâ‘îliyye ve Müessisu’d-Devleti’l-Fâtımiyye fî Mısr. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1947.
• Hasan, Hasan İbrâhîm - Şeref, Tâhâ Ahmed. ʿUbeydullâh el-Mehdî İmâmu’ş-Şîʿati’l-İsmâʿîliyye ve Müessisü’d-Devleti’l-Fâtımiyye fî Bilâdi’l-Mağrib. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1947.
• Hasan, Hasan İbrâhîm. Târûhu’d-Devleti’l-Fâtımiyye fi’l-Mağrib ve Mısr ve Sûriye ve Bilâdi’l-Mağrib. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1981.
• Hemedânî, Reşîdüddîn Fazlullâh el-. Câmiʿu’t-tevârîh. thk. Muhammed Takî Dânişpejûh, Muhammed Debîr-i Siyâkī. Tahran: Büngah-ı Terceme ve Neşr-i Kitab, 1977.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî. Târîhu Medîneti Dımaşk. nşr. Darü’l-Fikr. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1998.
• İbn Haldûn, ‘Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-‘İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l- ‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men âsâruhum min zevi’s-sultâni’l-ekber. nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-Zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü Sâdır, 1977.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed. Bedâʾiʿu’z-zühûr fî vekāʾiʿi’d-dühûr. thk. Muhammed Mustafâ. Kahire: Heyetü’l-Mısriyyeti’l-âmmeti li’l-kitab, 1984.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâ‘îl. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Riyad: Dârü Hicr, 1998.
• İbn Sa‘îd el-Mağribî, ‘Alî. Geschichte der Iḫšīden und fusṭāṭensische Biographien (el-Muğrib fî hule’l-Mağrib adlı eserin İhşîdîler ile ilgili bölümü). nşr. Knut Leonard Tallqvist. Leiden: E. J. Brill, 1899.
• İbn Tağrîberdî, Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmu’z-Zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire. nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbn Zâfir, ‘Alî. Ahbâru’d-Düveli’l-Munkatı‘a. nşr. Andrê Ferrê. Kahire: Institut Français d’archéologie orientale, 1972.
• İbn Zûlâk, Hasan b. İbrâhîm. Kitâbü Ahbâri Sîbeveyh el-Mısrî. thk. Matbaatu’n-Nasr. Kahire: Matbaatu’n-Nasr, 1933.
• İbn Zûlâk, Hasan b. İbrâhîm. Sîretü Muhammed b. Tuğc el-İhşîd, Şezerât min kütübin mefkûde fi’t-târîh içinde. nşr. İhsan Abbas,. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbnü’d-Devâdârî, Ebû Bekr b. ‘Abdillâh. Kenzü’d-dürer ve Cami‘u’l-Ğurer. thk. Salâhaddîn el-Müneccid. Kahire: y.y., 1961.
• İbnü’l-Esîr, ‘Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullâh el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Kalânisî, Ebû Ya‘lâ Hamza. Târîhu Dımaşk. nşr. Süheyl Zekkâr. Dımaşk: Dârü Hassân, 1983.
• Jiwa, Shainool. Towards A Shi’i Mediterranean Empire: Fatimid Egypt and The Founding Cairo (İtti‘âzu’l-Hunefâ’’nın Muʿizz ile ilgili kısmının İngilizceye Tercümesi). London: I.B.Tauris & Co., 2009.
• Jiwa, Shainool. The Founder of Cairo The Fatimid Imam-Caliph al-Mu’izz and his Era (Uyûnü’l-Ahbâr adlı eserin Muʿizz ile ilgili kısmının İngilizceye Tercümesi). London: I.B. Tauris & Co., 2013.
• Kâdî Nu‘mân, b. Muhammed. el-Mecâlis ve’l-Müsâyerât. thk. Habîb el-Fakî ve dğr. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1996.
• Kâdî Reşîd, b. Zübeyr. Kitâbü’z-Zehâir ve’t-tuhaf. Kuveyt: y.y., 1959.
• Kâdî ʿAbdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed. Tesbîtü Delâʾili’n-nübüvve. thk. Abdülkerîm Osmân. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, ts.
• Kâşif, Seyyide. Mısr fî ʿasrî’l-İhşîdiyyîn. Kahire: Matbaatu Câmiati Fuâd, 1950.
• Kavas, Ahmet. “Saîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/544-546. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kay, Henry C. “Notes on the History of the Banu Okayl”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 18/4 (1886), 491-526.
• Kindî, Muhammed b. Yûsuf. Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât. nşr. Rhuvon Guest. Leiden: y.y., 1912.
• Kudâʿî, Muhammed b. Selâme el-. Târîhu’l-Kudâʿî: Kitâbü ʿUyûni’l-maʿârif ve fünûni ahbâri’l-halâʾif. thk. Cemîl Abdullâh Muhammed el-Mısrî. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1995.
• Kürd Alî, Muhammed. Hitatü’ş-Şâm. Dımaşk: Mektebetü’n-Nûrî, 1983.
• Lev, Yaacov. “The Fatimid Conquest of Egypt Military, Political and Social Aspects”. Israel Oriental Studies 9 (1979), 315-328.
• Lev, Yaacov. “The Fâtimid Navy, Byzantium and The Mediterranean Sea 909-1036 C.E./297-427 A.H”. Byzantion 54 (1984).
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî el-. Kitâbü’l-Mukaffâ’ el-Kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî el-. İtti‘âzu’l-Hunefâ’ bi-ahbâri’l-e’immeti’l-Fâtımiyyîne’l-hulefâ’. thk. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl. Kahire: Meclisu’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti İslâm’ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb en-. Nihâyetü’l-Ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necîb Mustafâ Fevvâz-Hikmet Keşle Fevvâz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Quatremére, Etienne-Marc. “Du Khalife Fatimite Moêzz-li-din-Allah”. Journal Asıatıque 3/2 (1836).
• Quatremére, Etienne-Marc. “Du Khalife Fatimite Moêzz-li-din-Allah”. Journal Asıatıque 3/3 (1837).
• Sâbit b. Sinân, Ebü’l-Hasen. Târîhu Ahbâri’l-Karâmita (Ahbâru’l-Karâmita içinde). Dımaşk: Dârü Hassân, 1982.
• Sa‘îd b. Bıtrîk. et-Târîhu’l-Mecmûʿ ʿale’t-tahkīk ve’t-tasdîk. nşr. L. Cheikho vd. Beyrut: Eutychii Patriarchae Alexandrini Annales, 1905.
• Sâvîrus, İbnü’l-Mukaffaʿ. Târîhu Batârikati’l-Kenîseti’l-Mısriyye (History of the Patriarchs of the Egyptian Church). nşr. Azîz Suryâl Atiya, Yassâ Abdü’l-Mesîh, O. H. E. Burmester. Kahire: Matbuatu Cemiyyeti’l-Âsâri’l-Kıptiyye, 1948.
• Seyyid, Eymen Fuâd. ed-Devletü’l-Fâtımiyye fî Mısr Tefsîrun Cedîd. Kahire: Dârü’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1992.
• Sürûr, Muhammed Cemâlüddîn. Târîhu’d-Devleti’l-Fâtımiyye. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1995.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hüsnü’l-Muhâdara fî târîhî Mısr ve’l-Kâhire. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: y.y., 1967.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Târîhu’r-Rusul ve’l-Mulûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Mearif, 1967.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhu’l-Fâtımiyyîn fî şimâli İfrîkıye ve Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2001.
• Tâmir, Ârif. el-Kâim-Biemrillâh. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1980.
• Tâmir, Ârif. el-Mansûr-Billâh. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1980.
• Tâmir, Ârif. ʿUbeydullâh el-Mehdî. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1980.
• Tâmir, Ârif. el-Muʿizz-Lidînillah el-Fâtımî. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1982.
• Tokuş, Ömer. Musul ve el-Cezîre’de Bir Arap Emirliği Ukaylîler. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Tomar, Cengiz. “Sûriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 37. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Wüstenfeld, Ferdinand. Geschichte der Fatimiden-Chalifen. Göttingen: Dieterich’sche Verlags-Buchhandlung., 1881.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn b. ‘Abdullâh. Mu‘cemü’l-Büldân. nşr. Dârü Sâdır. Beyrut: Dârü Sâdır, 1993.
• Yıldız , Hakkı Dursun (ed.). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi “Abbâsîler Devrindeki İslâm Devletleri". İstanbul: Çağ Yayınları, 1992.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed ez-. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’. thk. İbrâhîm ez-Zîbek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed ez-. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîri ve’l-A‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1989.
• Zetterstéen, K. V. “Ukaylîler”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: Maarif Basımevi, 1986.