A Refutation to Ahl al-Hadith at the Point of Explanation of Mushkil al-Hadith and Khabari Adjectives

Yıl 2022, , 427 - 454, 31.03.2022

Osman Aydın

https://doi.org/10.33415/daad.1033183

Öz

In this research, the criticisms of Ashari mutakallim Ibn Furak (d. 406/1015) against Ibn Khuzaymah (d. 311/924) will be discussed in terms of how to explain khabari adjectives. Ibn Furak wrote a book called Mushkil al-Asar to resolve such narrations and opened a special section for Ibn Khuzaymah. Here he criticized Ibn Khuzaymah. The study aims to correctly determine the factors that affect the style and quality of criticism among people or groups with different scientific stances. In this context, methodically; The induction method was used. Because Ibn Furak is one of the important names of the Ahl al-Ray school and Ibn Khuzaymah is one of the important names of the Ahl al-Hadith school. Both of them have notable works on the attributes of Allah. In terms of scope and limitations, a limitation has been made with the works of Ibn Furak and Ibn Khuzaymah. In addition, the general literature on the issue was also scrutinized to determine their scientific, intellectual and sectarian positions. The article assumes that factors such as sectarian belonging and bigotry have a great place under such criticisms and scientific purposes. As a result, although Ibn Furak’s criticisms have their justifications; It has been concluded that he can sometimes ignore some narrations and evidence to support his view, apply the issues that he criticizes both about the narration and the method, and try to prevail by discrediting his opponent in a scientific sense.

Anahtar Kelimeler

Hadith, İbn Furak, İbn Khuzaymah, khabari adjectives, Mushkil al-Hadith

MÜŞKİLÜ’L-HADİS VE HABERÎ SIFATLARIN TE’VİLİ NOKTASINDA EHL-İ HADİSE BİR REDDİYE

Öz

Bu araştırmada Eş‘ârî mütekellim İbn Fûrek’in (ö. 406/1015), haberî sıfatlara dair rivayetleri te’vîl noktasında İbn Huzeyme’ye (ö. 311/924) yönelik tenkitleri ele alınacaktır. İbn Fûrek böylesi haberleri te’lîfe gayret gösterdiği Müşkilü’l-âsâr isimli eserinde, İbn Huzeyme için hususî bir bölüm açmış ve burada eleştirilerine yer vermiştir. Çalışmanın amacı, farklı ilmî duruşa sahip kişiler ya da kesimler arasında gerçekleşen “reddiye”lerdeki eleştiri üslûbuna ve bunun niteliğine tesir eden etkenleri doğru tespit etmektir. Bu bağlamda yöntemsel açıdan; mezkûr iki isimden İbn Fûrek’in te’vîl metodunu benimsemesi, İbn Huzeyme’nin ise tevakkuf yönteminin temsilcisi bir Ehl-i Hadis alimi olması ve her ikisinin de haberî sıfatları izâh noktasında ve Müşkilü’l-hadis sahasında husûsi eserlerinin bulunması sebebiyle tümevarım yöntemine başvurulmuştur. Kezâ İbn Fûrek’in eleştirilerinin nev‘ini anlamlandırabilme adına karşılaştırma usûlüne de sıklıkla yer verilmiştir. Kapsam ve sınırlılıklar noktasında İbn Fûrek ve İbn Huzeyme’nin eserleri ile bir tahdîde gidilmesine karşın; ilmî, fikrî ve mezhebî anlamda onların durdukları yerleri belirleyebilmek açısından meseleye dair genel literatür de mercek altında tutulmuştur. Makalede, böylesi tenkitlerin altında en az ilmî gayeler kadar, mezhebî aidiyet ve taassub gibi faktörlerin de bulunabileceğinin göz ardı edilmemesi gerektiği varsayımından yola çıkılmıştır. Sonuç itibarıyla; İbn Fûrek özelinde kendisinin eleştirilerinin haklı yanları saklı tutulmakla birlikte, kimi zaman görüşünü destekleyebilmek adına bazı rivayetleri ve delilleri görmezden gelebildiği, gerek rivayet gerekse usûle yönelik eleştirdiği hususları bizzat kendisinin tatbik edebildiği, muârızını ilmî anlamda itibarsızlaştırma üzerinden ilzâma çalışabildiği gibi sonuçlara ulaşılmıştır. Buradan hareketle reddiye mantığı ile kaleme alınan çalışmalarda benzer problematik sahaların muhtemel olduğu söylenmelidir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbn Fûrek, İbn Huzeyme, Haberî Sıfatlar, Müşkilü’l-hadis

Kaynakça

• Abdullah Aydınlı. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İFAV Ya-yınları, 2015.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Ardoğan, Recep. “‘Yed’in Ayetlerde Allah’a İzafe Edilmediyle İlgili Kelamî Yaklaşım-lar”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/28 (2012), 7-46.
• Asar, Muhammet Ali. “Beyhakî’nin el-Esmâ ve’s-Sıfât Adlı Eseri Özelinde Ehl-i Ha-dis’in Haberî Sıfât Anlayışına Farklı Bir Yaklaşım. Trabzon İlahiyat Dergisi 7/1 (2020), 235-277.
• Atabekî, Ebu’l-Mehasin Yûsuf. en-Nucûmu’z-zâhire fî mulûki Mısır ve’l-Kâhire. Mısır: Müessesetü’l-Mısriyye, 1383.
• Aydın, Ömer. “Haberî Sıfatları Anlama Yolları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999), 133-158.
• Bendevîş, Allâl Abdulkadir. Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm, Mu’minûn Suresinden Ahzab Sure-sine Kadar. Riyâd: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Doktora Tezi, 2009.
• Beyânûnî, Fethuddîn Muhammed. Müşkilü’l-hadis. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2012.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. el-Esmâ’ ve’s-sıfât. Cidde: Mektebetü’s-Sevâdiyye, 1994.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. b.y.: Dâru Tavki’n- Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Bulut, Zübeyir. Haberî Sıfatlar, Anlama Yöntemleri ve Yorumlar. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsîr Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-mevâkıf, çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Çimen, Fatih. İbn-i Fûrek ve Müşkilü’l-Hadis ve Beyânüh Adlı Eseri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Dârimî, Ebû Muhammed. Sünen. Mekke: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Ebû Şehbe, Muhammed. el-Vasît fî’l-ulûm ve mustalahi’l-hadis. Cidde: Âlemü’l-Marife, 1983.
• Ece, Abdurrahman. “Müşkil ve Müteşâbih Hadisleri Yorumlama İlkeleri: İbn Fûrek Örneği”. e-Şarkiyat. 10/20 (2018), 548-577.
• Fuâd, Yahyâ Ali. “el-Muhtelif ve’l-Müşkil Fî Te’vîley İbn Kuteybe ve İbn Fûrek li’l-ehâdîsi’l-’akâid”. Mecelletü’l- Kalem 4/ (2015), 146-182.
• Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ fî ilmi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ğâmidî, Muhammed b. Sa’îd. Ebû Bekir b. Fûrek ve Ârâuhu’l-usûliyye. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Doktora Tezi, 2000.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed. Ma’rifetü ’Ulûmi’l-hadis. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1977.
• Harpûtî, Abdüllatif. Tenkîhu’l-kelâm. İstanbul: Necmi İstikbal Matbaası, 1330.
• Itr, Nûreddin. Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadis. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen. Tebyînü kezibil-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-Eş‘arî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l- Arabî, 1983.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. Musannefu İbn Ebî Şeybe. Beyrut: Dâru'l-Kıble, 2006.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan. Kitâbu’l-Hudûd fi’l-Usûl. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, t.s.
• _____________________________________ Müşkilü’l-hadis ve beyânuhu. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsu’d-Dîn. Vefâyâtu’l-a'yân ve enbâu ebnâi’z-zemân. Beyrut: Daru Sadr, 1978.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Kitâbu’t-Tevhîd. Süleymaniye Kütüpha-nesi: Köprülü Mehmed Asım Bey Koleksiyonu, 173/89.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Kitâbü’t-tevhîd ve isbâtu sıfâtı’r-Rabb azze ve celle. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1994.
• İbn Imâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. Bey-rut: y.y., 1986.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Beyrut: Mektebetü’l-Meârif, 1991.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim. Te’vîlu muhtelifi’l-hadis. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1972.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Receb. Şerhu İleli’t-Tirmizî. Amman: Mektebetü’l-Menâr, 1987.
• İbn Salah, Ebû Amr Osman b. Abdirrahman eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadis. çev. Nurettin Itr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed. Derʾü teʿâruzi’l-ʿakl ve’n-nakl. Riyad: Câmiatu İmam Muhammed b. Su’ûd, 1991.
• Kettânî, M. Ca’fer. er-Risâletu’l-müstatrefe. Karaçi: y.y., 1980.
• Kevserî, Zâhid. Muḳaddimâtü’l-İmâm el-Kevs̱erî. Beyrut: Dâru’s-Sürâya, 1997.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/294-296. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Mahbûbî, Ubeydullah b. Mes‘ûd. Şerhu’t-telvîh ale’t-tavdîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Mahmud İdris, Abdulfettah. “Kitâbu Müşkili’l-hadis ve beyânuhû li İbn Fûrek Dirâsetün Menheciyyetün”. Mecelletü’l-buhûs 4/29 (2014), 207-224.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. Muvatta. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l- Arabî, 1985.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Önal, Recep. “Kelâm Tarihinde Haberi Sıfatlara Yaklaşımar ve Ebu’l-Berekâten En-Nesefi’nin Konuya Bakışı”, Kelam Araştırmaları Dergisi, 2016, 14/2, 376-407.
• Pırlanta, İsmail. Orta Çağın İncisi Nişabur. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Râmhurmuzî, Kadı el-Hasen b. Abdirrahman. el-Muhaddisu’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ’î. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1971.
• Sa‘îd Hân, Mustafa. el-Îzah fî ulûmi ve mustalahi’l-hadis. Dımeşk: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1999.
• Sehmî, Hamza b. Yusuf Ebu’l-Kâsım el-Cürcânî. Târîhu Cürcân. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1981.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-Hüdâ. Muhtelefü’r-rivaye. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2005.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. b.y.: y.y., 1964.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Savnu’l-mantık. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Şabân, Zekiyyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kafi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. Müsnedü’ş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.s.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. Mu’cemu’l-kebîr. Musul: Mektebetü’l-'Ulûm, 1983.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Müşkili’l-âsâr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415.
• Tekineş, Ayhan. Hadisleri Anlama Problemi. İstanbul: Işık Yayınları, 2002.
• Temiz, Rabia Zahide. “İbn Huzeyme’nin ‘Kitabu’t-Tevhîd’ Adlı Eseri Çerçevesinde Allah’ın Vech Sıfatı ile İlgili Görüşleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2015), 112-139.
• Temiz, Rabia Zahide. İbn Huzeyme’nin Kitâbu’t-Tevhîd Adlı Eseri ve Hadis İlmi Açısın-dan Değeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2014.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Tûnusî, Hâdi Rûşû. Muhtelifü’l-hadis ve cuhûdü’l-muhaddisîn. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2009.
• Türkmen, Sabri. “İbn Fûrek’in ‘Müşkilü’l-Hadis ve Beyânuh’ Adlı Eserinde Müteşâbih ve Te’vili”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/2 (2017), 53-69.
• Üzüm, İlyas. “Mücessime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/449-450. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Eş‘ariyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/447-455. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• _________________. İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti: Ahmet b. Hanbel, İbn Fûrek, Kâdî Beydavî. Ankara: Kültür Yayınları, 1989.
• Yurdagür, Metin. “Haberî Sıfatları Anlamada Metod”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi 1 (1983), 249- 264.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-‘Ubr fî haberi ğubr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1985.
• __________________. Târîhu’l-islâm ve vefeyâtu meşâhir ve’l-a’lâm. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-islamî, 2003.
• __________________. Tezkiretü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• __________________. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.