Istihsan With Hidden Analogy (Qiyas Khafi)

Yıl 2022, , 899 - 926, 30.09.2022

Emrullah Dumlu

https://doi.org/10.33415/daad.1108715

Öz

Istiḥsan is a type of ijtihad covering four different deduction ways that differ in logic and functioning. Three of these deduction methods have the quality of exceptions, yet the other one depends on the logic of preferring one of the two opposite qiyas options, which can be applied for case to be solved. This study analyses the type of deduction called istiḥsan with khafi qiyas (istiḥsan with the hidden analogy). The subject is analyzed in the following way: First, to set a basis for the issue to be addressed, the definition of istiḥsan is given, and the essence of the qiyas rejected due to istiḥsan is scrutinized. To compare types of istiḥsan, the kinds of istiḥsan with the quality of exception are briefly mentioned. Finally, the main topic of the study, istiḥsan with khafi qiyas, is analyzed in terms of its quality, the difference from other types of istiḥsan, and the reason why it is preferred over dhahir qiyas.

Anahtar Kelimeler

İstiḥsan, khafi qiyas, dhahir qiyas, istiḥsan with khafi qiyas

Hafî Kıyas İstihsanı

Öz

İstihsan, mantık ve işleyiş yönünden farklılık arz eden dört farklı istidlal türünü içinde barındıran bir içtihat türüdür. Bu istidlal türlerinden üçü, istisna niteliği taşımakta biri ise çözümü aranan meseleye uygulanma imkânı olan birbirine zıt iki kıyastan birini diğerine tercih mantığına dayanmaktadır. Bu çalışma, hafî (gizli/kapalı) kıyas istihsanı olarak adlandırılan bu son istidlal türünü ele almaktadır. Konu şöyle bir yöntem takip edilerek incelenmiştir: Evvela ele alacağımız konuya zemin oluşturma gayesiyle, istihsanın tanımı ve istihsan karşısında terkedilen kıyasın mahiyeti irdelenmiştir. Akabinde, istihsanın türleri arasında mukayeseye imkân sağlamak amacıyla, istisna nitelikli istihsan türlerine kısaca yer verilmiştir. Sonrasında ise araştırmanın temel konusu olan hafî kıyas istihsanı; mahiyeti, diğer istihsan türlerinden farkı ve zahir kıyasa tercih gerekçesi yönlerinden incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstihsan, hafî kıyas, zahir kıyas, hafî kıyas istihsanı

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr ʿan uṣûl-i faḫri’l-İslâm el-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Akgündüz, Sâid Nuri. “Hanefî Fürûunda İstihsan -el-Hidâye Örneği”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2002), 29-57.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Ankara: Bilimsel Araştırma Yay., 2017.
• Bahuseyn, Yakub Abdülvehhâb. Rafʿu’l- ḥarac fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Bardakoğlu, Ali. “İstihsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bardakoğlu, Ali. “Tabiî Hukuk Düşüncesi Açısından İslâm Hukukçularının İstihsan ve İstıslah Görüşü”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1986), 111-138.
• Bihârî, Muhibbullah b. Abdişşekûr. Müsellemü’s̱-s̱übût (Leknevî’nin Fevâtiḥu’r-raḥamût adlı eseri ile birlikte). thk. Abdullah Mahmut Muhammed Ömer. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. İstanbul: Çağrı Yayınları-Dâru Sahnûn, 1992.
• Büyük Ali Haydar Efendi. Usûl-i Fıkıh Dersleri. Üsküdar/İstanbul: Âsitâne, 1322.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b Alî. Uṣûlü’l-Cessâs (el-Fuṣûl fi’l-uṣûl). thk. Muhammed Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsa. Taḳvîmü’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Halil Muhyiddîn el-Meys. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Dirik, Mehmet. “Ebu Hanîfe’nin İçtihat Metodunda İstihsan”. PAU İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2018), 180-224.
• Dumlu, Emrullah. Haber-i Vâhid Özelinde İslam Hukukçularının Hadis Tartışmaları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
• Ebû Zehre, Muhammed. Uṣûlü'l-Fıḳh. çev. Abdülkadir Şener. Kahire: Dâru’l-Fikir, 1958.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali b. Tayyib. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
• Emir Padişah, Muhammed Emin b. Mahmûd Buharî. Teysîrü’t-taḥrîr alâ kitâbi’t-taḥrîr. b.y.: Daru’l-fikir, ts.
• Fahreddîn er-Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. el-Maḥṣûl fî ilm-i uṣûli’l-fıkh. thk. Taha Câbir Feyyâz el- Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müesssetü’r-Risâle, 1997.
• Haçkalı, Abdurrahman. “Hanefî Mezhebi İçtihat Geleneğinin Tümdengelimci Yönü Üzerine”. İslâmî Araştırmalar 15/1-2 [Ebû Hanîfe Özel Sayısı] (2002), 283-290.
• Hallâf, Abdülvehhâb. Meṣâdirü’t-teşrîʿi’l-İslâmî fîmâ lâ naṣṣa fîh. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1993.
• Hudarî, Muhammed. Uṣûlü’l-fıḳh. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1969.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed. Fetḥu’l-ġaffâr bi şerḥi’l-Menâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2001.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. el-Beyân ve’t-taḥṣîl. thk. Muhammed Haccî ve arkadaşları. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî. et-Taḥrîr (Emir Padişah’ın Teysîrü’t-taḥrîr’i ile birlikte). b.y.: Daru’l-fikir, ts.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l- Ḥanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Riyad: Daru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye - Dâru’l-ulûm, 1993.
• Kürdî, Ahmed el-Haccî. Buḥûs fî ilm-i uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 2004.
• Leknevî, Abdülalî Muhammed b. Nizâmiddîn Muhammed Sihâlevî el-Ensârî Bahrülulûm. Fevâtiḥu’r-raḥamût fî şerḥi Müsellemi’s̱-s̱übût. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Mehmed Seyyid. Usûl-i Fıkıh (Medhal). ed. Selçuk Camcı. İstanbul: Akademi Yayınları, 2001.
• Merğînânî, Ebu’l-Hasan Burhanüddin Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl. el-Hidâye şerḥu bidâyeti’l-mübtedî. İstanbul: Eda Neşriyat, 1991.
• Molla Cîven, Ahmed b. Ebî Saîd. Nûru’l-envâr. Pakistan: Mektebetü’l-Büşra, 2008.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz. Mirʾâtü’l-uṣûl şerḥu Mirḳāti’l-vüṣûl. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru Sader, 2011.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurz. Mirḳātü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc. Saḥîḥu Müslim. İstanbul: Çağrı Yayınları-Dâru Sahnûn, 1992.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfizüddîn Abdullah b. Ahmed. el-Menâr fî uṣûli’l-fıḳh. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfizüddîn Abdullah b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr şerḥü’l-muṣannif ʿale’l-menâr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Önder, Muharrem. Hanefî Mezhebinde İstihsan Anlayışı ve Uygulaması. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Pekcan, Ali. “Şâfiî İstihsân Yapmış mıydı?” Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/3 (2003), 145-172.
• Pezdevî, Fahru’l-İslam Ali b. Muhammed. Uṣûlü’l-Pezdevî (Kenzü’l-vüṣûl ilâ maʿrifeti’l-uṣûl). thk. Said Bektaş. Beyrut : Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2014.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tavżîḥ fî ḥalli ġavâmiżi’t-Tenḳīḥ (Taftazânî’nin Şerḥu’t-telvîḥ adlı eseri ile birlikte). thk. Zekeriya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tenkîh (Sadrüşşerân’ın et-Tavżîḥ ve Taftazânî’nin Şerḥu’t-telvîḥ adlı eseri ile birlikte). thk. Zekeriya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Serahsî, Ebubekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Uṣûlü’s-Seraḫsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Kahire : Dârü’l-Marife, 1973.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme Ebubekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsûṭ. thk. Ebû Abdullah Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Seydişehrî, İbnü’l-Emîn Mahmud Esad. Fıkıh usûlü : Telhîs-u usûl-i fıkıh. İstanbul : Yasin Yayınevi, 2011.
• Siğnâkī, Hüsâmüddin Hüseyin b. Ali b. Haccâc. el-Kâfî: Şerḥu’l-Pezdevî. thk. Fahreddin Seyyid Muhammed Kânit. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Şa’ban, Zekiyyüddîn. Uṣûlü’l-fıḳhi’l-İslâmî. İstanbul: İrşad Kitabevi, 2016.
• Şahin, Osman. “İstihsan Yönteminin Aklî Gerekçeleri ve Bazı Uygulama Şekilleri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/4 (2008), 41-75.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Taʿlîlü’l-Ahkâm. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1981.
• Tûfî, Süleymân b. Abdilkavî. el-Bülbül fî uṣûli’l-fıḳh. Riyad: Mektebetü’l-İmami’ş-Şâfiî, 1410.
• Üsmendî, Muhammed b. Abdilhamîd. Beẕlü’n-naẓar fi’l-uṣûl. thk. Muhammet Zeki Abdülber. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, ts.