İlimler Tasnifinde Hadis İlminin Yeri

Yıl 2023, , 763 - 804, 30.09.2023

Halil İbrahim Doğan

https://doi.org/10.33415/daad.1306923

Öz

Hicrî ilk asırlardan günümüze kadar farklı açılardan pek çok ilimler tasnifi yapılmıştır. Çalışmanın konusu, ilimler tasnifinde hadis ilminin yeridir. Araştırmanın amacı, tasniflerde hadis ilminin konumunu ortaya çıkarmaktır. Önemi ise hadis açısından bazı âlimlerin yaptıkları tasnifler hakkında çalışmalar olsa da genel olarak bu ilmin tasniflerdeki yerini ele alan herhangi bir araştırmanın olmamasıdır. Makalede nitel araştırma yöntemlerinden dokümantasyon metodu kullanılarak ilimler tasnifinin olduğu eserler tespit edilerek incelenmiştir. Araştırmanın sonucunda birkaçı hariç başta İslâm filozoflarının yaptıkları olmak üzere ilimler tasnifinin hepsinde hadisin bulunmadığı belirlenmiştir. Hadisin olduğu ilimler tasnifinde onun şer‘î/dinî/naklî ilimler kısmında yer aldığı ve tasniflerin bir kısmında hadisle ilgili bazı konularda bilgiler olduğu tespit edilmiştir. Bunları hadisin rivâyet ve dirâyet şeklinde ikiye ayrılması, hadis ilimleri, literatür, bazı hadislerin şerh edilmesi ve birkaç usûl meselesine temas edilmesi şeklinde sıralamak mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Tasnif, Rivâyet/Dirâyet, Literatür, Şerh

The Place of Hadīth in the Classification of Sciences

Öz

slamic sciences first emerged due to the studies conducted around the Qur'an and the Prophet's Sunnah, and then other branches of science became disciplines due to the events that took place. As a result of the conquest movements, the works of philosophical sciences were translated into Arabic, and the classification of sciences began to be made. Although philosophical sciences were classified in the early periods, in later centuries, sciences in other fields, such as religion and language, were included, and comprehensive classifications were put forward. Although classifications of sciences are usually made to emphasize issues such as the definition, subject, purpose, method, and literature of science, to show the relationship and hierarchy between them, or to facilitate education and training, their basis is the problem of the relationship between religion and philosophy in general and reason and revelation in particular in Islamic thought. The subject of this article is the place of hadīth in the classification of sciences from the first centuries of Hijri to the present day. For this purpose, many studies on the classification of sciences were examined, and the scholars who made the classification and their works were identified and investigated whether they included the science of hadīth. However, the article is limited to pointing out the leading figures of those who did not mention the science of hadīth in their classifications. In contrast, the classifications of those who counted this science were touched upon. Although there is extensive literature on this subject, many works related to the classification of sciences have been published in our country in books, articles, papers, etc., with the original text. In the context of the classification of sciences, although there are a few studies on the subject, period, and person related to the science of hadīth, the lack of a study that deals with hadīth in general, unlike other fields, as in this study, reveals the importance of this article. This article aims to determine the position of hadīth in the classifications of sciences and to determine what kind of information about the branch of science is conveyed in them. In order to realize this aim, first of all, the works containing the classifications of sciences were examined using the documentation method, one of the qualitative research methods. As a result of the study, it has been seen that scholars from various branches of science from different parts and traditions of the Islamic world have made classifications of sciences in other languages from the first centuries of Hijri to the present day. According to the sciences they dealt with in their classifications (such as philosophical, philosophical-religious, philosophical-religious-intellectual), classifications in different numbers (two, three, four, etc.) emerged. However, hadīth was not included in the classifications of sciences of Islamic philosophers except for a few. Of those who formed this science, except for al-Suyūtī, none of them was a hadīth scholar by profession, but almost all of them had a relationship with hadīth to a greater or lesser extent. In the classifications of sciences that began in the early period, the science of hadīth found a place for itself towards the end of the IVth century. It was mentioned among the sharī'ah/religious/traditional sciences. Although in some classifications, only hadīth is mentioned, what is meant by this is not the hadīth s of the Prophet but the science of hadīth with its rules and principles. Although some of the first classifications of sciences included the science of hadīth with different names in general, it was divided into two as riwāyah and dirāyah with Qāḍī Bayzāwī, and from the first moment until today, it has been observed that there is no unanimity on their definitions and scopes, and each scholar has defined them in different ways. In the first-period classifications, a limited number of hadīth sciences were mentioned. Still, later on, sciences that could be gathered under the same title or that could not be counted as an independent branch of science were counted separately. More details were entered into this subject than necessary. Classifications were also seen to be a source of literature for sciences. In this context, it has been determined that the books of usūl, hadīth, and commentaries are mostly cited, although less in other fields. It has been determined that the literature mentioned in the classifications of sciences has differentiated over time and that this is because each scholar takes into account their environment and their prominent works. However, the date of the works' composition also has an effect. In some of the classifications of sciences, it was determined that some narrations were commented on without giving any information about the science of hadīth.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Classification, Riwāyah/Dirāyah, Literature, Commentary

مكانة علم الحديث في تصنيف العلوم

Öz

منذ القرون الأولى للهجرة وحتى يومنا هذا، تم تصنيف العديد من العلوم من زوايا مختلفة. موضوع الدراسة هو مكان الحديث في تصنيف العلوم. يهدف البحث إلى الكشف عن موقع الحديث في التصنيفات مقارنة بالعلوم الأخرى. أهميته عدم وجود دراسة تتناول مكانة علم الحديث بشكل عام في التصنيفات. في الدراسة، باستخدام طريقة التوثيق، وهي إحدى طرق البحث النوعي، الأعمال التي يتم فيها مسح وفحص تصنيف العلوم. وقد تبين نتيجة البحث عدم وجود أحاديث في جميع تصنيفات العلوم، خاصة تلك التي قام بها فلاسفة الإسلام، باستثناء القليل منها. وقد تبين أن بعض التصنيفات التي يتضمنها الحديث في باب العلوم الشرعية / الدينية / المنقولة تحتوي على معلومات عن بعض الأمور. من الممكن تصنيفها كتقسيم الحديث إلى قسمين مثل الرواية والدراية، وعلوم الحديث، والمؤلفات، وشرح بعض الأحاديث النبوية، والتطرق إلى بعض المسائل الأصولية.

Anahtar Kelimeler

الحديث, التصنيف, الرواية/الدراية, المؤلفات, الشرح

Kaynakça

• ‘Abdülkâdir et-Taberî, Ebû Bekir ‘Abdülkâdir b. Muhammed. Kitâbu’l-‘Uyûni’l-mesâ’il min a‘yâni’r-resâ’il. thk. Muhammed ‘Ömer el-Hüsâmî. Kahire: Matba‘atu’l-İslâm, 1316.
• Agitoğlu, Nurullah. “Şâfiî Usûlcülerin Değerlendirme ve Tercih Yaparken Sünnet ve Hadis Meselelerine Yaklaşımı: Zekeriyya el-Ensârî Örneği”. e-Şarkiyat: İlmî Araştırmalar Dergisi 10/21 (2018), 873-886.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû ‘Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût vd. 52 Cilt. Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 1996.
• Akkirmânî, Muhammed b. Ahmed. Ta‘rîfâtu’l-fünûn ve menâkibi’l-musannifîn. Almanya: Berlin Eyalet Kütüphanesi, 1b-60a.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin İlimler Ansiklopedisi: Câmi’u’l-ulûm ya da Hadâiku’l-envâr”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 93-144. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Altuntaş, Mustafa Celil. Osmanlı Döneminde Hadis İlmi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• ‘Âmirî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. Yûsuf. Kitâbu’l-İ‘lâm bi-menâkıbi’l-İslâm. thk. Ahmed ‘Abdülhamîd Gurâb. Riyad: Dâru’l-İsâle, 1988.
• Apaydın, Yasin. “İlimlerin Rütbelendirilmesi: Saçaklızâde ve Tertîbü’l-ulûm Bağlamında Bir İnceleme”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 415-435. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Arıcı, Müstakim. “Temel Problemler Ekseninde Tasnîfü’l-ulûm ve Enmûzecü’l-ulûm Literatürleri”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 13-61. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Arslan, Ali. “Âmirî (ö. 381/992) ve Hârizmî’nin (ö. 387/997) İlimler Tasnifinde Hadis İlminin Yeri”. Diyanet İlmi Dergi 56/2 (2020), 111-132.
• Arslan, Ali. “Bir Filozofun Gözünden Hadis İlmi ve Hadis Âlimleri: Âmirî (Ö. 381/992) Örneği”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 372-389.
• Arslan, Ali. “İbnü’l-Ekfânî’nin (Ö. 749/1348) İlimleri Tasnifi ve Bu Tasnifte Hadîs İlmi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/18 (2020), 15-39.
• Arslan, Sami. Molla Lütfî’nin İlimlerin Tertibine Dair er-Risâle fi’l-Ulûmi’ş-Şerʽiyye ve’l-Arabiyye Adlı Eseri ve Haşiyesi: Metin-Tercüme-Değerlendirme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Aslan, Recep. İhvân-ı Safâ ve Hadis. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Bakar, Osman. İslam Düşüncesinde İlimlerin Tasnifi. çev. Ahmet Çapku. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Başoğlu, Tuncay. “Hasan el-Yûsî’nin İlimler Tasnifi: XVII. Yüzyıl Mağrib’inde Bir İlim Rehberi”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 373-402. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Bayrakdar, Mehmet. “Dâvûd-i Kayserî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/32-35. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bayrakdar, Mehmet. İslâm Felsefesine Giriş. Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1988.
• Bedir, Murteza. “İbn Haldun’un Gözüyle Naklî İlimler”. Geçmişten Geleceğe İbn Haldun -Vefatının 600. Yılında İbn Haldun’u Yeniden Okumak-. 219-233. İstanbul: İSAM Yayınları, 2006.
• Birgivî, Mehmed b. ’Alî. et-Tarîkatu’l-Muhammediyye ve’s-sîretu’l-Ahmediyye. thk. Muhammed Nâzım en- Nedvî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2011.
• Bistâmî, ‘Abdurrahman b. Muhammed. Kitâbu’l-Fevâyihi’l-miskiyye fî fevâ’idi’l-Mekkiyye. Kayseri: Millet Genel Kütüphanesi, Reşid Efendi, 426, 3b-212b.
• Buhârî, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. İsmâ‘îl. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût vd. 5 Cilt. Beyrut: er- Risâletü’l-‘Âlemiyye, 2011.
• Canlı, Mustafa. “İlimlerin Tasnîfine Dair er-Risâle Fi’l-Ulûmi’ş-Şer’iyye ve’l-Arabiyye Adlı Eserinde Molla Lutfî’nin Hadis İlmine Bakışı”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Tokat’ta İlmî ve Kültürel Hayat Sempozyumu. ed. Hanifi Vural vd. 1/217-235. Tokat: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Cengiz, Lütfü. “Birgivî’de İlimler Sınıflandırması”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi: İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit vd. 2/145-151. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları, 2021.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Beyânu’l-unvân. İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1299.
• Cihan, Ahmet Kamil - Yalın, Salih. “Mehmed Emin Şirvânî ve el-Fevâidü’l-Hâkâniyye’si Üzerine”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 337-357. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Çağrıcı, Mustafa. “Sirâceddin el-Urmevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/262-264. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Çiçek, Mehmet. “Mehmed Şah Fenârî ve Enmûzecü’l-ulûm’u”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 239-276. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Demi̇r, Halis. “İlimler Tasnifi Literatürü Denemesi”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 5/1 (2019), 48-89.
• Demir, Tahsin. “Kadim ve Cedid Arasında İlimler: İzmirli İsmail Hakkı’nın Tasnifu’l-‘Ulûm Adlı Risalesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63/2 (2022), 993-1020.
• Devvânî, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. Es‘ad. Risâletu Enmûzecu’l-‘ulûm. thk. Ali Kürşat Turgut-Ömer Osman Arık. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Dinçoğlu, Mehmet. “İmam Birgivî’nin Hadis Kültürü”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi: İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit vd. 2/265-276. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları, 2021.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvud. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût-Muhammed Kâmil Karâbellî. 6 Cilt. Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 2009.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. ‘Alî. Kûtu’l-kulûb fî mu‘âmeleti’l-mahbûb ve vasfi tarîki’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd. thk. Muhammed İbrâhîm Muhammed er-Radvanî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 2001.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. ‘Alî el-Mevsılî. Müsnedü Ebî Ya‘lâ el-Mevsılî. thk. Hüseyn Selîm Esed ed-Dârânî. 16 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn, 1990.
• Ertuğrul, Ali. “Şemseddin Âmülî ve İlimler Ansiklopedisi Eseri: Nefâisü’l-fünûn fî arâisi’l-uyûn”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 167-198. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Ertuğrul, Resul. “Kutbuddîn eş-Şîrâzî (Ö. 710 / 1311)’nin Fethu’l-Mennân Tefsirinin Özgün Yönleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2013), 133-178.
• Erul, Bünyamin. “Telfîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/400-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Fazlıoğlu, İhsan. “İznik’te Ne Oldu? Osmanlı İlmî Hayatının Teşekkülü ve Dâvûd Kayserî”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/1 (2017), 1-68.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Ta’lîm ile İrşâd Arasında: Erzurum İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 10/18 (2005), 115-173.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Vaz’ ile Tasnif Arasında: Molla Lütfî’nin el-Metâlibü’l-ilâhyye fî mevzû’âti’l-ulûmi’l- lugaviyye’si”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. thk. Müstakim Arıcı. 277-295. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. “er-Risâletü’l-ledünniye”. Mecmû‘atu resâ’ili’l-imâm el- Gazzâlî. thk. İbrâhîm Emîn Muhammed. 239-253. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâ’u ‘ulûmi’d-dîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mihhâc, 2011.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’l-Fâtihati’l-‘ulûm. Mısır: el-Matba‘atu’l-Hüseyniyye, 1322.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Makâsıdu’l-felâsife. thk. Süleymân Dünyâ. Kahire: Dâru’l- Ma’ârif, 1961.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr. 4 Cilt. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 1413.
• Görmez, Mehmet. Gazâlî’de Sünnet, Hadis ve Yorum. Ankara: OTTO, 2014.
• Gumârî, Ebü’l-Fazl ‘Abdullah b. Muhammed b. es-Sıddîk. Tevcîhu’l-‘inâye li-ta‘rîfi ‘ilmi’l-hadîs rivâyeten ve dirâyeten. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 2008.
• Güler, Zekeriya. “Endülüs’te Bir Hadis ve Fıkıh Âlimi: İbn Hazm”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 7/14 (2009), 155-171.
• Güler, Zekeriya. “Hadislerin Anlaşılmasında Rivâyet-Dirâyet Bütünlüğü”. İLAM Araştırma Dergisi 1/2 (1996), 113- 132.
• Hafîd et-Teftâzânî, Ahmed b. Yahyâ el-Herevî. ed-Dürrü’n-nadîd fî mecmû‘ati’l-Hafîd. thk. Muhammed Bedrüddîn Ebû Firâs en-Na‘sânî. Mısır: Matba‘atu’t-Tekaddüm, 1322.
• Hûyî, Şemsüddîn Ahmed b. Halîl. Kitâbu Yenâbi‘i’l-‘ulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıb Paşa, 1056, 1b-227b.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir ‘Abdullah b. Muhammed el-Kûfî. Müsnedü İbn Ebû Şeybe. thk. ‘Âdil b. Yûsuf el- Gazavî-Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd ‘Abdurrahman b. Muhammed el-Hadramî. Mukaddimetu İbn Haldûn. thk. ‘Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Belhî, 2004.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed ‘Alî b. Ahmed el-Endelüsî. “Risâletü Merâtibi’l-‘ilim”. Resâ’ilü İbn Hazm el-Endelüsî. thk. İhsân ‘Abbâs. 4/61-90. Beyrut: el-Mü’essesetü’l-‘Arabiyye, 1983.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân. thk. Şu‘ayb el- Arna’ût. 18 Cilt. Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 1988.
• İbn Seb‘în, Ebû Muhammed ‘Abdülhakk b. İbrâhîm el-Mürsî. Büddü’l-‘ârif. thk. Corc Kettûra. Beyrut: Dâru’l- Endelüs-Dâru’l-Kindî, 1978.
• İbnü’l-Ekfânî, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. İbrâhîm el-Ensârî. İrşâdu’l-kâsıd ilâ esne’l-makâsıd fî envâ‘i’l-‘ulûm. thk. ‘Abdulmün‘ım Muhammed ‘Ömer. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1411.
• İhvân-ı Safâ. İhvân-i Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. çev. İsmail Çalışkan vd. 4 Cilt. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• İmamoğlu, Abdullah Taha. “İlimler Tasnifi Açısından Süyûtî’nin en-Nukâye’si”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 321-336. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• İmamoğlu, Abdullah Taha. “Taşköprüzâde’ye Göre Hadis İlmi ve Letâfü’n-Nebî Adlı Kırk Hadis Risâlesinin Tahlili”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar. ed. Ömer Mahir Alper-Müstakim Arıcı. 127-146. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• İpşirli, Mehmet. “Kalkaşendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/263-265. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• İzmirli, İsmâil Hakkı. Hadis Tarihi. thk. İbrahim Hatiboğlu. İstanbul: Dârulhadis Yayınları, 2002.
• Kâdî Beyzâvî, Nâsirüddîn ‘Abdullah b. ‘Ömer eş-Şîrâzî. Tuhfetu’l-ebrâr şerhu Mesâbihi’s-sünne. thk. Nûreddîn Tâlib vd. 3 Cilt. Kuveyt: İdâretu’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 2012.
• Kalkaşendî, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed b. ‘Alî. Kitâbu Subhi’l-a‘şâ. 14 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1922.
• Kandemir, M. Yaşar. “Nevevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/45-49. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kâtib Çelebî, Mustafâ b. ‘Abdullah Hacı Halîfe. Keşfu’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Şerefaddin Yaltkaya-Muallim Rıfat el-Kilîsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-İslâmiyye, 1941.
• Kaya, Halil. Gazzâlî’de Hadis Usûlü ve Rivâyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Kaya, M. Cüneyt. “Bir ‘Filozof’ Olarak Sirâceddin el-Urmevî (ö.682/1283): Letâifü’l-hikme Bağlamında Bir Tahlil Denemesi”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 17/33 (2012), 1-45.
• Kaya, M. Cüneyt. “İlimler Tasnifi Literatürünün Son Büyük Örneği: Ebcedü’l-ulûm ve Müellifi Sıddîk Hasan Han”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 437-446. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Kaya, Veysel. “Abdurrahman Bistâmî’nin Bilimler Tasnifi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2016), 187-216.
• Koçinkağ, Mansur. “Kâdî Beyzâvî’ye (v. 685 / 1286) Göre İlimlerin Tasnifi ve Munîf fî Sinâ‘ati’t- Tarîf/Ta’rîfâtü’l-‘Ulûm Adlı Eserinin Edisyon Kritiği”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 26 (2015), 383-404.
• Korkmazer, Gülsüm. “Osmanlı İlimler Tasnifinde Hadis Şerhçiliği”. Osmanlı’da İlm-i Hadis. ed. Zekeriya Güler vd. 513-530. İstanbul: İsar Yayınları, 2020.
• Köktaş, Yavuz. “İbn Haldun’un Mukaddime Adlı Eserinde Hadîs İlimleri ve Hadîs-Sosyoloji İlişkisi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2003), 299-343.
• Kutluer, İlhan. “İlim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/109-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Meçin, Mahmut. “İhvân-ı Safâ’da Bilgi, Bilim ve İlimlerin Sınıflandırılması”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2014), 427-458.
• Mehmed Şâh Fenârî, Ebü’l-Berekât Mehmed Şâh b. Mehmed. Kitâbu Enmûzeci’l-‘ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3677, 1b-155a.
• Molla Lütfî, Lütfullah b. Hasan et-Tokâdî. el-Metâlibu’l-ilâhiyye fî mevzû‘âti’l-‘ulûmi’l-lügaviyye. thk. Şükran Fazlıoğlu. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2012.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fu’âd ‘Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1991.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Ezkâr. thk. Yûsuf ‘Alî Büdeyvî-Ahmed Muhammed es-Seyyid. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2013.
• Özfırat, Bayram. Tokatlı İshâk Efendi’nin Nazmu’l-Ulûm, Nazmu’l-Le’âlî ve Manzûme-i Keydânî Adlı Mesnevileri (İnceleme-Metin). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Peker, Hidayet. “İbn Hazm’ın İlimler Tasnifi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2009), 319-329.
• Polat, Selahattin. “Zayıf Hadislerle Amel”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 83-110.
• Saçaklızâde, Muhammed b. Ebû Bekir el-Maraşî. Tertîbu’l-‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-Beşâ’iri’l-İslâmiyye, 1988.
• Sağan, Merve. Ebû Tâlib el-Mekkî’nin (ö. 386/996) Düşüncesinde Dinî İlimlerin Gelişimi ve Tasavvuf. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Saklan, Bilal. “Ebû Tâlib el-Mekkî (386/996) ve Bazı Hadis Meselelerine Bakışı”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1996), 67-124.
• Salih, Subhi. Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları. çev. M. Yaşar Kandemir. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Sandıkçı, Kemal. “Mü’telif ve Muhtelif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/191-192. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Sava Paşa. İslâm Hukuku Nazariyatı Hakkında Bir Etüd. çev. Baha Arıkan. 2 Cilt. Ankara: Yeni Matbaa, 1955.
• Seven, Şuayip. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında Fahreddin er-Râzî’nin Hadislere Bakışı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2021), 381-410.
• Sıddîk Hasan Han, Ebü’t-Tayyib Muhammed el-Kannevcî. Ebcedu’l-‘ulûm. thk. ‘Abdülcebbâr Zekkâr. 2 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye-Menşûrâtu Vizâratu’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, 1978.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl ‘Abdurrahman b. Ebû Bekir. Tedrîbu’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî -Ahmed b. Ahmed b. el-‘Acemî’nin Şerh’i ile birlikte-. thk. Muhammed ‘Avvâme. 5 Cilt. Cidde-Medine: Dâru’l-Minhac-Dâru’l-Yüsr, 2016.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl ‘Abdurrahman b. Ebû Bekr. İtmâmu’d-dirâye li-kurrâ’i-Nükâye. thk. ‘Abdülkâdir Muhammed el-Mu‘tasım Dahmân vd. 2 Cilt. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ’, 2017.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn ‘Abdülvehhâb b. ‘Alî. Mu‘îdu’n-ni‘am ve mübîdu’n-nikam. Beyrut: Mü’esesetü’l- Kütübi’s-Sekâfiyye, 1986.
• Şirvânî, Sadreddinzâde Mehmed Emin. el-Fevâ’idü’l-Hâkâniyye. çev. Ahmet Kamil Cihan vd. İstanbul: YEK Yayınları, 2019.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-evsat. thk. Târık b. ‘Avdullah b. Muhammed-‘Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-kebîr. thk. Hamdî ‘Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1983.
• Tâhir, Abdulzâde Muhammed - Urpîlyân, Serkiz. Mahzenu’l-‘ulûm. İstanbul: y.y., 1998.
• Tarsûsî, Muhammed b. Ahmed. Enmûzecu’l-‘ulûm li-erbâbi’l-fühûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıb Paşa, 1062, 1b-86a.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafâ. eş-Şakâ’iku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. çev. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: YEK Yayınları, 2019.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafâ. Mevzûâtu’l-ulûm (İlimler Ansiklopedisi). çev. Taşköprizâde Kemâleddin Efendi. 2 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1975.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafâ. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1985.
• Tehânevî, Muhammed b. ‘Alî. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. ‘Alî Dahrûc vd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Tirmizî, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ. el-Câmi’u’s-sahîh (Sünenü’t-Tirmizî). thk. Ahmed Muhammed Şâkir- Muhammed Mustafa Hüseyn ez-Zehebî. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2010.
• Toksöz, Hatice. “Tarsûsî ve Enmûzecü’l-ulûm li erbâbi’l-fuhûm’u”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 403-414. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Turgut, Ali Kürşat. “Ebû Hayyân Tevhîdî’nin İlimler Tasviri: Risâle fi’l-Ulûm”. Diyanet İlmi Dergi 55/2 (2019), 525- 551.
• Turgut, Ali Kürşat. “İlimlerden Örnekler: Devvânî’nin Enmûzecü’l-ulûm’u”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 297-319. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Turgut, Ali Kürşat. İslâm Düşüncesinde İlimler Tasnifi Geleneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2022.
• Türker, Ömer. “İslâm Düşüncesinde İlimler Tasnifi”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Müstakim Arıcı. 63-91. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Ünal, İsmail Hakkı. “İbn Hazm (Hadis İlmindeki Yeri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/58. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yıldırım, Ali. “İshâk Bin Hasan Tokadî’nin İlimler Tasnifi ve Mantık İlmine Dair Görüşleri”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2/2 (2018), 163-178.
• Yıldız, Sakıb. “Akkirmânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/270. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yûsî, Ebü’l-Mevâhib el-Hasen b. Mes‘ûd. el-Kânûn fî ahkâmi’l-ilim ve ahkâmi’l-‘âlim ve ahkâmi’l-müte‘allim. thk. Hamîd Hamânî. Rabat: Matba‘atu Şâle, 1998.
• Yücel, Ahmet. Hadis Usûlü. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed. el-Lü’lü’ü’n-nazîm fî revmi’t-te‘allüm ve’t-ta‘lîm -‘Abdullah Ahmed Nezîr’in şerhi Hizânetu’l-‘ulûm’u ile birlikte-. Beyrut: Dâru’l-Beşâ’iri’l-İslâmiyye, 1998.