Bir Muamma ve Lugaz Çözümleme Denemesi: Nezim Berati’nin Türkçe Divanı’ndaki Muammalar ve Lugazlar Özelinde

Yıl 2023, , 831 - 854, 30.09.2023

Betül Elmacı Çetin

https://doi.org/10.33415/daad.1308127

Öz

Muamma bilmeceli bir şiir türüdür, daha ziyade manzum olmakla beraber mensur muammalar da vardır. Muammada genellikle başlıkta veya der-kenarda ipucu niteliğinde bir isim verilir ve çoğunlukla tek beyitle yazılan muammadan hareketle o isme nasıl ulaşıldığının bulunması beklenir. Lugaz bilmeceli anlatımın olduğu bir diğer türdür; bir varlığın özellikleri anlatılarak gizlenmiş kelime bulunmaya çalışılır. Türkçe Divanı içinde bu her iki türde de şiir inşa eden bir şair vardır ki Türkçe ve Farsça Divanı'nın yanı sıra günümüze ulaşan Arnavutça ilk divan sahibi Nezim Berati’dir. Hayatının büyük bir kısmını Berat’ta geçiren şair; 1760 yılında, İstanbul’da, bilmediğimiz bir sebepten mahpusken vefat etmiştir. Nezim Berati, tarihte ve Arap harfli Arnavut edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Türkçe Divanı incelendiğinde şairin dört muamması ve altı lugazı olduğu görülür. Bu şiirlerin transkripsiyonlu metni, nesre çevirisi ve çözümleri verilerek bu çalışmayla bahsi geçen şiirlerin gün yüzüne çıkarılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Edebiyatı, Muamma, Lugaz, Nezim Berati, Nezim Frakulla

مقال تحليل المعما واللغز: خصوصًا المعميات والألغاز في ديوان التركي نظيم بيراتي

Öz

في المعما ، عادة ما يتم إعطاء اسم يشبه الدليل في العنوان أو في الهامش ، ومن المتوقع معرفة كيفية الوصول إلى هذا الاستنتاج من المعما ، والذي يتم كتابته في الغالب في مقطع واحد. اللغز هو نوع يتم فيه محاولة العثور على الكلمة المخفية من خلال وصف خصائص الكيان. نظيم بيراتي ، الذي قضى معظم حياته في بيرات ، توفي في اسطنبول عام 1760 ، بينما كان مسجونًا لسبب غير معروف. اسم والده مختار. وهناك قصيدة تاريخية عن وفاة والدته التي توفيت عام 1148 (م 1735/1736) هجري. يتمتع نظام بيراتي بمكانة مهمة في التاريخ والأدب الألباني بالحروف العربية. هناك أربعة ألغاز وستة ألغاز في ديوان الشاعر التركي. ويهدف إلى تسليط الضوء على القصائد المذكورة من خلال هذه الدراسة من خلال إعطاء النص الكامل المترجم وترجمة النثر وحلول هذه القصائد.

Anahtar Kelimeler

الأدب الإسلامي التركي, المعما, اللغز, نظيم بيراتي, نيزم فراكوله

A Mu‘Ammā And Luġaz Analysis Essay: Particularly Mu‘Ammā And Luġaz Poems İn Nezim Berati’s Turkish Dįvān

Öz

Mu‘ammā is a genre born in Arabic literature, shaped in Persian literature, and passed into Turkish literature. Although some examples of prose exist, it is usually written in verse. Mu‘ammā is a type of puzzle poem or enigma. The mu‘ammās classified under the science of beyān are typically given a name as a clue in the title or on the margin, and it is expected to find out how the “name” was reached from the mu‘ammā, which is mainly written in a single couplet. Those who construct a mu‘ammā are called mu‘ammā-gūy, and those who solve it are called mu‘ammā-kushā. Mu‘ammās are solved by some techniques called Ǿamel. Mu‘ammā often utilizes complex metaphors, allegorical language, and wordplay to create an enigmatic atmosphere. They require careful interpretation and imaginative thinking to unravel the intended message.
Luġaz is a genre that is tried to find the hidden word by describing the characteristics of an entity. Luġaz was born in Arabic literature and was not very popular in Persian literature. It was first encountered in the 15th century in Turkish literature, and most examples were seen in the 18th century. Lugaz starts with stereotypical expressions such as “What is it? I saw a strange object… etc.” and ends with formulaic words such as “Thousands of well done to those who find it, those who are knowledgeable know this, and connoisseurs of perfection…etc”. The purpose of a luġaz is to provoke curiosity and engage the audience in solving the puzzle or understanding the meaning behind the ambiguous verse. Luġaz also employs metaphors, allegory, and figurative language to create a sense of intrigue and challenge the reader’s intellectual capacity.
Since the poet, whose names we come across with alternative names such as Nezim Frakulla and İbrahim Nezimi, considers himself as from Berat and is more suitable for Turkish naming, we have assumed that is appropriate to include it in our study with the name Nezim Berati. His exact date of birth is unknown, which is claimed between 1680 and 1685. The poet, who spent most of his life in Berat, completed his higher education in Istanbul and returned to his hometown. He died in Istanbul in 1760 while he was in prison, without knowing for what reason. His father’s name is Muhtar. There is a date poem for his mother’s death, from which it is learned that she died in 1735/1736. Nezim Berati, who is one of the essential and first representatives of Albanian literature with Arabic letters, has a Turkish and a Persian divan, as well as an Albanian divan and a dictionary written in verse, which is the first considered Albanian-Turkish dictionary. The first complete Albanian divan with Arabic letters and the first Albanian-Turkish dictionary, written in verse, belong to him. He has an important place in history and Albanian literature.
There are four mu‘ammā in the poet’s Turkish divan. In the first two mu‘ammā, a solution has been reached by using Ǿamels of teshbih, tasmiya, and terāduf. In the third mu‘ammā, ta’līf-i ittisālī, ishtirāk, tasmiya, and terāduf were used, while in the last mu‘ammā, intikād, and terāduf took place as Ǿamel. Nezim Berati wrote his mu‘ammā poems by choosing specific names. The poet, whose love for the Prophet (PBUH) and the Ahl al-Bayt was at a high level, first wrote a mu‘ammā to the names Ahmed and then Huseyn, wrote a mu‘ammā for Ismail Pasha Velabishti, whom he loved and respected. He was a tutelar for Nezim and finally built an enigma for his very own name, Ibrahim.
There are six luġaz in Nezim Berati’s Turkish Divan. The first one was written for the Sun. The second one is for a hazelnut; others are coffee, poetry, oorie (pearl oyster), and hamām (Turkish bath). Nezim’s hometown, Berat, was famous for its coffee houses, poets, and public baths. Like most of the poets of classical Turkish literature, we can observe that Nezim also reflects the cultural characteristics of his hometown in his poems.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature, Mu‘ammā, Luġaz, Nezim Berati, Nezim Frakulla

Kaynakça

• A’dan Z’ye Hayvanlar. Erişim 12 Nisan 2023. http://www.a-z-hayvanlar.com/arap-tavsani/
• -Egro, Genciana. “Arnavutluk’ta Türkoloji Çalışmaları”. Bilig 21 (2002), 1-26.
• Abazi-Egro, Genciana. “Dy Dokumente Të Panjohura Mbi Jetën E Poetit Nezim Berati (Shek.XVIII)”. Studime Historike 1-2 (2013), 265-271.
• Abazi-Egro, Genciana. “Nezim Berati apo Nezim Frakulla?”. Zeri Islam. Erişim 24.05.2023. https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1132
• Alkan, Ahmet. “Nermî ve bazı lügazlarının çözümü üzerine”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 19 (2020), 541-557. https://doi.org/10.29000/rumelide.752509
• Arslan, Mehmet. “Divan Edebiyatında Mu‘ammâ Çözülmüş Mu‘ammâ Örnekleri ve Mu‘ammâ Çözüm Teknikleri”. Prof. Dr. Mehmet Arslan’a Armağan. ed. H. İbrahim Delice vd. 79-168. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2019.
• Bilkan, Ali Fuat. Türk Edebiyatında Mu‘ammâ. İstanbul: Akçağ Yayınları, 2000.
• Bostan, İdris. “Kahve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 24/202-205. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Çağlayan, Bünyamin. “Klasik Türk Şiiri Etkisinde Gelişen Arnavut Edebiyatı: Beyteci Edebiyatı”. 2. Uluslararası Dil ve Edebiyat Konferansı Bildiri Kitabı II: Balkanlarda Türkçe. ed. Adem Balaban – Bünyamin Çağlayan. 92- 100. Tiran: Hëna e Plotë “Beder” Üniversitesi, 2013.
• Çelebioğlu, Âmil. “Ay (III. Kültür ve Edebiyat)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 4/186-191. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dictionary.com. Erişim 12 Nisan 2023. https://www.dictionary.com/browse/jerboa
• Dilçin, Cem. “Fuzuli'nin Nesib Bölümü Lugaz Olan Bir Kasidesi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 39/1-2 (1999), 79-86.
• Duman, Mustafa. Fındık Kitabı. İstanbul: Kitabevi, 2008.
• Durkaya, Hayriye. “Klasik Türk Edebiyatında Lugaz ve Lugaz Kelimesinin Divan Şiirinde Kullanımı”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 7/4 (2021), 1155-1178.
• Durmuş, İsmail. “Lugaz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 27/221-222. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Elsie, Robert. Historical Dictionary of Albania. Toronto: The Scarecrow Press, 2. Basım, 2010.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam: Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla. çev. Elif Kılıç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 8. Basım, 2014.
• Fehd, Tevfîk. “İlm-i Felek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22/126-129. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Frakulla, Nezim. Mecmû‘a-i Eş‘âr ve Divan (Mecmua-c es'âr ve divan). Tiran: Arnavutluk Millî Kütüphanesi, El Yazmaları (Dorëshkrime), H.000015876, 1b-107a. https://www.bksh.al/details/113568
• Gökalp, Haluk –Şengül, Emin. “Lügaz ve Muamma Karşılaştırması ve Türün Kural Dışı Örnekleri”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 7/4 (2021), 1222-1249.
• Işın, Priscilla Mary. Osmanlı Mutfak Sözlüğü. İstanbul: Kitap Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Jajhai, Meral. “Osmanlı Yazısı ile Yazılan Arnavut Edebiyatının Dini Karakteri”. Avrasya Etüdleri 50/2 (Aralık 2016), 389-404.
• Kâmûsu’l-muhît-1814. Erişim 23.01.2023. https://kelime.com/kelime/funduk/63335474101dea5b8e0f541c- 63335d0307ef266044b313c7/os/tumu/kmt
• Kaya, Mahmut. “Ay (I. Kur’an ve Hadis)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 4/182-183. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Lugat-ı Remzi. Erişim 12 Nisan 2023. https://remzi.cagdassozluk.com/buyuk-osmanlica-sozluk-madde- 38339.html
• Memishi, İsa. “Balkanlardaki Osmanlı İdaresi Süresince Arnavut Yazı Dili”. Dede Korkut 5/9 (2016), 63-70.
• Nagai, Kiyohito. “A History of the Cultured Pearl Industry”. Zoological Science 30/10 (Ekim 2013), 783-793 . https://doi.org/10.2108/zsj.30.783
• Rexhepi, Abdulla - Malta Muhaxheri, Nuran. “The Impact of Turkish Poetics in Albanian Poetry and Folk Culture”. Folklor/Edebiyat 25/100 (Kasım 2019), 899-910. https://doi.org/10.22559/folklor.1054
• Saraç, M. A. Yekta. “Muamma ve Divan Edebiyatındaki Seyri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 27/0 (1997), 297- 310.
• Saraç, M. A. Yekta. “Muamma (Türk Edebiyatı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 30/320-321. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Genişletilmiş 2. Basım, 2017.
• Steingass, Francis Joseph. A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beyrut: Librairie du Liban, 1998), “chashm-āghil”, 394.
• Tarlan, Ali Nihad. Divan Edebiyatında Muamma. İstanbul: Burhaneddin Matbaası, 1936.
• TDK Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 12 Nisan 2023. https://sozluk.gov.tr/
• Toprak, M. Faruk. “Klâsik Arap Şiirinde Luğaz”. Nüsha 1/3 (2001), 97-110.
• Uzun, Mustafa. “Lugaz (Türk Edebiyatı)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 27/222-223. Ankara: TDV Yayınları, 2003.