MUVATTA’ NE ZAMAN YAZILDI?

Yıl 2020, , 903 - 932, 30.09.2020

Kenan Oral

https://doi.org/10.33415/daad.732814

Öz

Bu çalışmada, hicrî ikinci asır hadis-fıkıh literatürünün öne çıkan eserlerinden Mâlik’in Muvatta’ının ne zaman telif edilmeye başlandığı ve bir kitap olarak ilk ortaya çıkış tarihi ele alınmaktadır. İbadet ve muamelat dışında inanç ve ahlak gibi muhtelif konuları da ele alan ilk eserler arasındaki Muvatta’ın ortaya çıkışında bireysel, ilmî, siyasi ve sosyal etkenlerin payı vardır. Kapsamlı hadis eserlerine geçişin yaşandığı hicrî ikinci asırda Medine’de yazılan Muvatta’ın telifinin başlangıç ve bitiş zamanının belirlenmesi, hadis tarihinin oluşum süreci, kitap yazım aşamaları ve ilk konulu tasniflerin ortaya çıkışıyla ilgili süreçleri tespit açısından önem arz etmektedir. Zira Muvatta’ın telif vaktiyle ilgili ortaya atılan görüşlerin birçoğu derinlemesine bir araştırmaya dayanmamaktadır. Diğerlerinden farklı olarak bu makale, konuyu ilk hadis kitaplarının ortaya çıkışına yönelik değerlendirmeler, Mâlik’in halife Mansûr ile görüşmeleri, Abdülazîz el-Mâcişûn’un eserini görme zamanı ve eserin ilk rivayet edilme tarihi gibi farklı yönlerden bütünsel ve eleştirel bir bakış açısıyla ele almıştır.

Anahtar Kelimeler

Mâlik b. Enes, Muvatta’, Muvatta’ın Telifi, el-Mâcişûn, Hadis

WHEN WAS AL MUWATTA’ COMPILED?

Öz

In this study, it is handled when al-Muwatta’, the prominent work of Mālik during the second century of hijra in the hadith-fiqh literature, have been compiled and issued firstly as a book. On the emergence of al-Muwatta’, which is dealing with various subjects such as belief and morality in addition to worships and transactions, some individual, scientific, politic and social factors have a remarkable effect to consider. It is a need to determine the beginning and consummated time of the compilation of al-Muwatta’, which transpired in Madina in the middle of the second century of hijra, since it has a significant role with regards to the process of formation of the hadith history, the stages of book writing, and the emergence of the preliminary classifications. In such a way that there are plenty of judgements put forward from the past till now concerning the start and end of the compilation of al-Muwatta’ and unfortunately they do not rely upon a thoroughly research. Unlike the others, this article examined the issue in an analytical, integrative and critical way by means of considering some parameters as the assessments about the emergence of the first hadith books, Mālik's meetings with Mansur the khalifa, the time that Mālik saw Abdulaziz al-Mâjishûn’s book, and the date that al-Muwatta was narrated for the first time.

Anahtar Kelimeler

Mālik b. Anas, al-Muwatta’, al-Mâjishûn, Compilation of al-Muwatta’, Hadith.

Kaynakça

• Abbott, Nabia. Studies in Arabic Literary Papyri II Quranic Commentary and Tradition. Chicago: The University of Chicago Press, 1967.
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/223-233. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aydın, Nevzat. “Hadislerin İlk Dönem Tasnif Süreci Üzerine Bir Değerlendirme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 31 (01 Mayıs 2011): 199-230. https://doi.org/10.17120/omuifd.49119.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa el-. “Mukaddimetü Muvatta’ü’l-imâm Mâlik”. Muvatta’ü’l-İmâm Mâlik. Ed. Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî Mâlik. 1/5-463. Abudabi: Müessese Zâyed b. Sultân, 1425/2004.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-. Menâḳıbü’ş-Şâfiʿî. Thk. Seyyid Ahmed Sakar. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâru’t-Türâs, 1390/1970.
• Bozkurt, Nahide. “Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 5-6. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bozkurt, Nahide. “Mehdî-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/377-379. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Brockopp, Jonathan E. “Theorizing Charismatic Authority in Early Islamic Law”. t.y. 31.
• Calder, Norman. Studies in Early Muslim Jurisprudence. Oxford: Clarendon Press, 1993.
• Dakr, Abdülganî ed-. el-İmâm Mâlik b. Enes. 3. Bs. Dımaşk, 1990.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-. Suâlât Ebî Abdullah b. Bükeyr ve gayrihi. Thk. Ali Hasan Ali Abdülhumeyd. Ammân: Dâru Ammâr, 1408/1988.
• Demirci, Mustafa. “Emevîlerden Abbâsilere Geçiş Sürecinin Bir Tanığı: Abdullah İbnü’l-Mukaffâ ve Risâletü’s-Sahâbesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 21 (2005): 117-148.
• Durmuş, İsmail. “İbnü’l-Mukaffa‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Dutton, Yasin. The Origins of Islamic Law: The Qur’an, the Muwatta’ and Madinan ’Amal. 2. ed. London: RoutledgeCurzon, 2002.
• Ebû Bekir, Abdullah b. Muhammed el-Mâlikî. Kitâbü Riyâzi’n-nüfûs fî tabakâti ulemâi kayrevân ve ifrıkiyye. Thk. Beşir el-Bekkûş. 2. Bs. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1994.
• Ebû Gudde, Abdülfettâh. “Takdime”. Muvatta’ el-İmâm Mâlik rivâyetü Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî me’a et-Taʿlîḳu’l-mümecced ʿalâ Muvaṭṭaʾi’l-İmâm Muḥammed. kitap editörü Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed el-Leknevî. 1: 5-44. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1412/1991.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakātü’l-asfiyâʾ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atıyye el-Acemî. Kûtu’l-Kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb ve vasfü tarîki’l-mürîf ilâ makâmi’t-tevhîd. Thk. Âsım İbrâhim el-Keyyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Ebû Zehra, Muhammed. Mâlik Hayâtühü ve ‘Asruhü, Ârâühü ve Fıkhuhû. 2. Bs. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1371/1952.
• Ebû Zehv, Muhammed. el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn. Riyad: er-Riâsetü’l-Âmme li-İdâreti’l-Buhûsi’l-Ilmiyye ve’l-İftâ ve’d-Da’ve ve’l-İrşâd, 1404/1984.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. Süfyân b. Cüvvân el-. el-Maʿrife ve’t-târîḫ. Thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1401/1981.
• Guraya, Muhammed Yusuf. Sünnetin Neliği Sorununa Metodik Bir Yaklaşım Malik’in Muvatta’ı Özelinde. Trc. Mehmet Emin Özafşar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1999.
• Hamdân, Nezîr. el-Muvatta’ât li’l-imam Mâlik. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, t.y.
• Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî el-. Târîḫu Baġdâd Târîḫu Medîneti’s-Selâm. Thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 23 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Hatîb, Muhammed Acâc el-. es-Sünne kable’t-tedvîn. 3. Bs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1400/1980.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. el-İntiḳāʾ fî feżâʾili’s̱-s̱elâs̱eti’l-eʾimmeti’l-fuḳahâʾ Mâlik, Ebî Ḥanîfe ve’ş-Şâfiʿî. Thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbû’âtü’l-İslâmiyye, 1417/1997.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. el-İstiẕkârü’l-Câmiʿ li-meẕâhibi fuḳahâʾi’l-emṣâr ve ʿulemâʾi’l-aḳṭâr fîmâ teżammenehü’l-Muvaṭṭaʾ min meʿâni’r-reʾy ve’l-âs̱âr ve şerhi zâlike küllihi bi’l-îcâz ve’l-ihtisâr. Thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. 30 Cilt. Kahire: Dâru’l-Va’y, 1414/1993.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. et-Tekassî limâ fi’l-Muvatta’ min hadîsi’n-Nebî. Thk. Faysal Yusuf Ahmed - ve Tâhir el-Ezher. Kuveyt: el-Va‘yü’l-İslâmî, 1433.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. Thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî - ve Muhammed Abdülkebîr el-Bikrî. 26 Cilt. Mağrib: Vizaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1387/1967.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Keşfü’l-muġaṭṭâ fî fażli’l-Muvaṭṭaʾ. Thk. Muhibbüddîn Ebû Saîd Ömer. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.y.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. Thk. Amr b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Keşfü’l-muġaṭṭâ fi’l-meʿânî ve’l-elfâẓı’l-vâḳıʿati fi’l-Muvaṭṭaʾ. Thk. Tâhâ b. Ali et-Tûnûsî. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1427/2006.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Kitâbü’l-Cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1372/1953.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ceyyânî el-Medenî. ed-Dîbâcü’l-müẕheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-meẕheb. Thk. Me’mûn b. Muhyiddîn el-Cennân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417–1996.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhamemd el-Askalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 15 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1327/1909.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed el-Hadramî et-Tûnisî. Târîhu İbn Haldûn Dîvânü’l-mübtedi ve’l-haber fî târîhi’l-ʿArab ve’l-Berber ve men-âs̱arahüm min-ẕevi’ş-şe’ni’l-ekber. Thk. Halîl Şehhâde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1431/2001.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Kurtubî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1403/1983.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbü’s̱-S̱iḳāt. Thk. Muhammed Abdülmuîd Hân. 10 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr el-Kureşî ed-Dımaşkī. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cize: Dâru Hicr li’t-tabâa ve’n-Neşr, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. Thk. Ali Şîrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1410/1990.
• İbn Nâsıruddîn, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekir ed-Dımaşkî. İtḥâfü’s-sâlik bi-ruvâti’l-Muvaṭṭaʾ ʿani’l-İmâm Mâlik. Thk. Neşet b. Kemâl el-Mısrî. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1426/2006.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Hâşimî el-Bağdâdî. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. Thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1421/2001.
• İbn Yûnus, Ebû Saîd Abdurrahmân b. Ahmed b. Yûnus es-Sadefî el-Mısrî. Târîḫu İbn Yûnus el-Mısrî. Thk. Abdülfettâh Fethî Abdülfettah. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî el-Bağdâdî. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. Thk. Muhammed Abdülkādir Atâ - ve Mustafa Abdülkādir Atâ. 2. Bs, 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. Thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1433/2012.
• İbnü’l-Farażî, Ebü’l-Velîd Abdullāh b. Muhammed el-Kurtubî el-Ezdî. Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 2 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1429/2008.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer el-Kureşî el-Maarrî. Târîḫu İbni’l-Verdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Kallek, Cengiz. “Esed b. Furât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/366-367. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kandehlevî, Muhammed Zekeriyyâ el-. Evcezü’l-mesâlik ilâ Muvaṭṭaʾi Mâlik. Thk. Takıyyüddîn en-Nedvî. 17 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1424/2003.
• Ḳāżī İyâż, Ebü’l-Fazl İyâż b. Mûsâ b. İyâż el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik. 2. Basım., 8 Cilt. Rabat: Matbaatü’l-Fudâle, 1983.
• Kevserî, Muhammed Zâhid el-. “‘Mukaddime’”. Ehâdîsü’l-Muvattaʾ ve’t-tifâku’r-ruvât ʿan Mâlik ve’htilâfühüm ziyâdeten ve naksan. kitap editörü Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî. 3-7. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1419/1999.
• Kızılkaya Yılmaz, Rahile. Modern Hadis Tartışmaları Bağlamında Muvatta’daki Mürsel Rivâyetler. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Kızılkaya Yılmaz, Rahile. “Norman Calder’in Studies in Early Muslim Jurisprudence Adlı Eseri Çerçevesinde Şarkiyat Literatüründe Muvatta’ın Tarihlendirilmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 24 (2014): 393-407.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Tarihi. 2. Bs. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Mahfûz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifîn et-Tûnusiyyîn. 2. Bs, 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’ li-imâm dâri’l-hicre Mâlik b. Enes rivâye Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî el-Endelüsî. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 2. Bs, 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1417/1997.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’ li’l-imâm Mâlik b. Enes rivâye Süveyd b. Saîd el-Hadesânî. Thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1415/1994.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’ li’l-imâm Mâlik b. Enes rivâyetü Abdillah b. Mesleme el-Ka‘nebî. Thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1420/1999.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’ rivâye Ebû Mus‘ab ez-Zührî. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf - ve Mahmud Muhammed Halîl. 3. Bs, 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1998.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. Muvattaü’l-imâm Mâlik rivâyetü Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî. Thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf. 3. Bs. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf, 1414/1994.
• Mebrûk, Muhammed b. Yahyâ. el-İmâm Mâlik ve ‘amelühü bi’l-hadîs min hilâli kitâbihi’l-Muvatta’. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1430.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 2. Bs, 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
• Motzki, Harald. “İbn Şihâb ez-Zührî’nin Fıkhı: Bir Kaynak Tenkidi İncelemesi”. Hadis Tetkikleri Dergisi. Trc. Fatma Kızıl 3/2 (30 Aralık 2005): 129-168.
• Motzki, Harald. “The Prophet and the Cat: On Dating Mālik’s Muwatta’ and Legal Traditions”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam. 22 (1998): 18-83.
• Oral, Kenan. Muvatta’ın Oluşum Tarihi Nüsha Farklılıkları ve Nedenleri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı. Ankara: Ankara Okulu, 1999.
• Özel, Ahmet. “Mâlik b. Enes”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/506-513. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Özkan, Halit. “Amele Delalet Eden Tabirler Açısından Muvatta Nüshaları”. 25 (2011): 1-26.
• Sifil, Ebubekir. Muvatta Nüshaları Muhteva Analizi. 3. Bs. İstanbul: Rıhle Kitap, 2017.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-. Târîhü’t-Taberî. 2. Bs, 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387.
• Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ el-. eḍ-Ḍuʿafâʾü’l-kebîr. Thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1984.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. Thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Siyerü A’lâmü’n-nübelâ. Nşr. Hüseyin Esed, Şuayb Arnaûd. 3. Bs, 25 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 1417/1996.
• Zevâvî, İsa b. Mes’ud b. Mansur ez-. Menâkıb Seyyidina’l-İmâm Mâlik (el-Müdevvenetü’l-Kübrâ ile birlikte). Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd ez-. el-Aʿlâm. 15. Bs. Dâru’l-Âlem li’l-Melâyîn, 1423/2002.
• Zorlu, Cem. “İmam Mâlik ve Siyasî Otorite”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 6/2 (2006): 7-20.
• Zürkānî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdilbâkī b. Yûsuf ez-. Şerḥu’z-Zürḳānî ʿalâ Muvaṭṭaʾi’l-İmâm Mâlik. Thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.