NİSYANIN (UNUTMANIN) USÛL VE FÜRÛ-İ FIKIH AÇISINDAN HÜKÜMLERE ETKİSİ

Yıl 2020, , 1067 - 1098, 30.09.2020

Abdülkadir Tekin

https://doi.org/10.33415/daad.757269

Öz

Günlük hayatta sıkça karşılaşılan ve de usûl kaynaklarının çoğunda semavî nitelikteki avârız arasında değerlendirilen “nisyan/unutma”, son dönemlerde ehliyeti daraltan veya tamamen ortadan kaldıran bir unsur olarak görülmekten daha ziyade dinî ve hukukî yükümlülükler bağlamında geçerli bir mazeret kabul edilip edilmemesi yönüyle ele alınmıştır. Hz. Peygamber'in, ‘ümmetin üzerinden hata, unutma ve zorla yaptırılan şeylerin kaldırıldığı veya Allah’ın bunları bağışladığı’ şeklindeki hadisin yorumundaki farklılıklar nisyanla ilgili hükümlerin teorik temeliyle ilgili tartışmalarda öncelikli bir yere sahiptir. Hata, nisyan ve ikrah altında yapılan fiillerde ümmetten kaldırılan veya bağışlanan unsur sadece uhrevî sorumluluk mu yoksa hem uhrevî hem de dünyevî sonucun mu kaldırıldığı konusu fukahâ arasında ihtilaflıdır. Unutmanın hükümlere etkisiyle ilgili ihtilaflar sadece zikredilen durumla sınırlı olmayıp her bir olayın kendi özelliği ve o konu hakkındaki başkaca deliller de dikkate alınarak farklı yaklaşımlar ortaya konulmak suretiyle çözüme kavuşturulmaya çalışılmıştır. Ayrıca unutmanın hükümlere etkisi, fakihlerin ibadetlerin şartlarına ve bu durumların edâ ehliyetine yansımasına bakış açılarına göre de farklı şekillerde tezahür edebilmektedir. Bunun yanı sıra genellikle Allah veya kul hakkıyla ilintili olup-olmamasına göre ele alınan nisyanın belirli şartlar dahilinde Allah hakkı kapsamında mazeret sayılabileceği fakat kul hakkını ilgilendiren meselelerde dünyevî hüküm açısından etkisinin olmayacağı görülmektedir. Günlük hayatta özellikle ibadetlerle ilgili belli başlı konularda unutma sıkça karşılaşılabilen bir durum olup bazen bir mezhepte bulunmayan çözüm veya çıkış yolu diğer bir mezhep ya da fakihin görüşünde bulunabilmektedir. Bu farklı görüşlerin (hükümlerin) usûli zemin ve delilleriyle birlikte bilinmesi insanlar için daha rahatlatıcı düzenlemeler ortaya çıkaracağı gibi, farklı içtihatlar sonucu ortaya çıkan hükümlerden özellikle de ihtiyaç durumlarında faydalanılmasına imkân sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Unutma, Ehliyet, Mazeret, Hüküm

EFFECT OF FORGETTING ON THE TERMS OF METHOD AND AL-FURU FIQH

Öz

Forgetting, which is frequently encountered in everyday life and considered among the immaterial flaws in most of the sources of fiqh, has been handled in terms of whether it is accepted as a valid excuse in the context of religious and legal obligations rather than being seen as a factor that narrows or completely eliminates the legal obligation. Disputes about the effect of forgetting on the provisions are not limited to the situation mentioned, but each case is tried to be resolved by taking different approaches by taking in to account its own characteristics and other evidences about the subject. In addition, the effect of forgetting on the terms can manifest in different ways depending on the perspective of fiqh scientists on the conditions of worship and their reflection on the legal obligation. In addition, it is seen that the forgetting, which is generally dealt with whether it is related to the right of God or his servant, can be considered as an excuse within the scope of the right to God within certain conditions, but it will not have any effect on the matters concerning the right to servant. In daily life, it is a common situation to forget about certain issues related to worship, and sometimes the solution or way out of a sect can be found in the opinion of another sect or fıgh scholar. Knowing these different views together with their methodological basis and evidence will create more comforting arrangements for people and will enable the provision of different views to be used especially in situations of need.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Forgetting Legal, Responsibility, Excuse, Provision

Kaynakça

• Abdülaziz Buhari, Ahmed b. Muhammed. Keşfü‟l-esrâr ‘alâ Usûli‟l-Pezdevî. 4 Cilt. Kahire, y.y., 1992.
• Apaydın, Yunus. “Hata”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16:437-442. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Aydın, M. Akif. “Avârız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4:108. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• ‘Aynî, Bedruddin Mahmud b. Ahmet. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. nşr. Muhammed Reşid Râmefûrî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2009.
• ‘Aynî, Bedruddin Mahmud b. Ahmet. ‘Umdetu’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Kâhire, yy., 1972.
• Bardakoğlu, Ali. “Ehliyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10:533-539. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bardakoğlu, Ali. “İade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19:227-228. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Behûtî, Mansur b. Yunus. Keşşâfü'l-kına' ‘an metni'l-İknâ'. 6 Cilt. Beyrut: y.y., 1982.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Cevher en-Neki’. 11 Cilt. Haydarâbad: Maârifü’n-nizâmiyye, 1344.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul, y.y., 1985.
• Boynukalın, Mehmet. “Sehiv”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36:317-318. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr.  Züheyr b.  Nasr. 9 Cilt. B.y.: Dâru tavki’n-necât, 1422.
• Cessâs, Ebu Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘Arabî, ty.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-ta‘rîfât. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• Çalış, Halit Çalış. İslam Hukukunda Ehliyet Teorisi. Konya: Adal Ofset, 2004.
• Damad Efendi, Abdullah b. Muhammed b. Suleyman Şeyhzâde. Mecme’ul enhûr fi şerh-i Mülteka’l–ebhûr. 4 Cilt. B.y., Dâru ihyai’t- turâsi’l-‘Arabî, ty.
• Darekutnî, Ali b. Ömer. Sünen-i Dârekutnî. thk. Muhammed Fuad Abdülbâki. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi‟t-turâsi’l-‘Arabî, ty.
• Debbûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer b. İsa. Takvîmü’l-edille fî Usûli’l-fıkh, thk. Halil Muhyiddîn el-Meys. Beyrut:Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Nisyan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33:144-147. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ebu Davud el-Eş’as el-Ezdî es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvud. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 7 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-asriyye, ty.
• Ebu Zehra, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Darul-fikril-‘Arabi, ty.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Feyyûmî, Aḥmed b. Muḥammed. el-Misbâhu’l-münîr fî garîb-i Şerhi’l-kebîr. Kaç Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-ilmiyye, ty.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. el-Vecîz fî fıkhi’l-Mühezzeb el-İmâm eş-Şafiî . 2 Cilt. Mısır: Matbaatu’l-âdâb, 1317.
• Halebî, Muhammed b. İbrâhîm. Mecme’u’l-enhûr fî şerh-i Mülteka’l-ebhûr. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütubi’l-ilmiyye, 1998.
• Hîn, Mustafa Sa’id. Eseru’l-ihtilâf fi’l-Kavâidi’l-usûliyye fî İhtilâfi’l-fukahâ. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.
• İbn Âbidîn. Ömer b. Abdülazîz. Reddü'l-muhtâr ‘ale'd-Dürri'l-muhtâr fi şerhi Tenviri'l-ebsâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1992.
• İbn Abdilber, Yusuf b. Abdullâh en-Nemerî. el-İstizkâr câmiʿ li-Meẕâhibi fuḳahâʾi’l-emṣâr ve ʿUlemâi’l-aḳṭâr. thk. Muhammed Emin Kal’acî. 30 Cilt. Mısır: Dâru’l-veğâ, 1356.
• İbn ‘Arabî, Ebû Bekr Muhammed. Ahkâmu’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• İbn Fâris. Ebu’l-Hüseyin Ahmed. Mu’cemu mekâyîsi’l-luga. tsh. Abdusselam Muḥammed Harun. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1979.
• İbn Hümâm, Kemalüddîn Muhammed b. Abdülvahid es-Sivasî. Fethu’l-kadîr li ‘aczi’l-fakîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l fikr, t.y.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî. tsh. Muhammed Halil Herrâs. 30 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, t.y.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, es-Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. 5 Cilt. B.y., Dâru ihyâi’t-turâsi’l ‘Arabî, 1975.
• İbn Nüceym, Siracü’ddin Ömer b. İbrâhim. Nehru’l-fâik şerhu Kenzü’d dekâik. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. nşr. Zekeriya Umeyrât. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endülüsî. Bidâyetü’l-müctehid ve Nihâyetü’l-mugtesid. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, ty.
• İbnu’s-Sa’âtî, Muzafferuddin Ahmed b. Ali, Nihâyetü'l-vusûl ilâ ‘İlmi'l-usûl. thk. Sad b. Garir. 2 Cilt. Mekke: Câmi’atu ümmü’l-kurâ, “1985.
• Karafî, Şihabüddin Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Maliki. ez-Zehîra fi’l-fıkh, thk. Muhammed Haccî-Sa’id A’râb vd. 14 Cilt. Beyrut: Daru’l-ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• Karaman, Hayrettin. Mukayeseli İslam Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1991.
• Kâsânî, Alâaddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâ’i’u’s-sânâ’i‘fî Tertîbi'ş-şerâi’. 7 Cilt. Beyrût: y.y., 1406.
• Kudûrî, Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Muhtasaru'l-Kudûrî fi'l-fıkhi'l-Hanefî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ty.
• Kurt, İbrahim. Hanefi Mezhebine Göre İbadetlerde Hata ve Unutmanın Etkileri. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Câmiʿu’s-sağîr ve şerhuhû Nâfi’u’l-kebîr. 2 Cilt. Beyrut: ‘Âlimü’l kütüb, 1406.
• Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Habib. el-Hâvî’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvız-Adil Ahmed Abdülmevcûd. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Merginânî, Burhânüddin Ali b. Ebî Bekir. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Yusuf Talâl. 4 Cilt. Beyrut: Daru ihyâi’t-turâsi’l-‘Arabî, ty.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-ta’lîli’l-Muhtâr. thk. Mahmud Ebu Dakîka. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, ty.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz. Dürerü’l-hükkâm fî şerh-i Gureri’l-ahkâm. 12 Cilt. B.y., Dâru ihyâi’l-kütübi’l-‘Arabiyye, ty.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîh-i Müslim. thk. Fuad Abdülbâkî. 6 Cilt. Mısır: Matba’atu İsâ el-Halebî, 1374.
• Müzenî, Ebu İbrahim İsmail b. Yahya. Muhtasaru’l-Müzenî. Beyrut: Dâru’l-mârife, ty.
• Nesefî, Ebu'l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Keşful-esrâr fi şerhi Menâri’l-edvâr. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi'l-ilmiyye, ty.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Şeref. el-Mecmu’ şerhu’l-Mühezzeb. thk. Zekeriyya Ali Yusuf. 27 Cilt. Mısır: yy., ty.
• Öğüt, Salim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14:389-397. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özdemir, Ahmet. “İslâm Hukukunda Unutmanın Edâ Ehliyeti Üzerindeki Etkileri”. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish 8-12 (2013), 979-988.
• Pezdevî, Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-Usûl; Usulü’l-Pezdevî. B.y., Matbaat’u Cavid Beris, ty.
• Râfî’, Abdülkerim b. Muhammed. el-‘Azîz Şerhu’l-Vecîz. thk. Ali Muhammed Muavvaz. 14 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Remlî, Şemsüddîn Muhammed b.Ebi’l-Abbas. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. nşr. Muhammed Ali Beyzûn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Sâvî, Ebu’l Abbas Ahmed b. Muhammed. Haşiyetu’s-sâvî ‘alâ Şerhi’s-sağîr. 4 Cilt. (B.y.: Daru’l-me’ârif, ty.).
• Sem‘ânî, Muhammed b. Abdülcebbâr. Kavâtı‘u’l-edille fî Usûli’l-fıkh. thk. Abdullah b. Ahmed. 5 Cilt. Riyad: Mektebu’t-tevbe, 1998.
• Semerkandî, Alaeddin Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-‘usûl fî Netâici’l-‘ukûl. thk. Abdülmelik b. Abdurrahman Sa’d. 2 Cilt. Mekke: Cami’atü ümmü'l-kurâ, 1984.
• Semerkandî, Alaeddin Muhammed b. Ahmed. Tuhfetu'l-fukahâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi'l-ilmiyye, 1984.
• Senhûrî, Abdurrezzâk Ahmed. Nazariyyetu’l-‘akd. Beyrut: y.y., ty.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Daru’l-marife, 1989.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. 2 Cilt. Haydarabad, y.y., ty.
• Şa’ban, Zekiyyüddin. Usûlu’l-fıkhi’l-İslâmî. Bingazi, y.y., 1955.
• Şafiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 1410.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-Muvâfakât fî ‘Usûli’ş-şeri‘a. thk. Muhammed el-İskenderânî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-‘Arabî, 2008.
• Şirâzî, Ali b. Yusuf el-Fîruzâbâdî. el-Mühezzeb fi’l-Fıkhi'l-İmam eş- Şafiî. 3 Cilt. Mısır: Matba’atu Mustafa el-Halebî, 1379.
• Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. nşr. Muhammed Halil Îtânî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1997.
• Tahâvî, Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed. Muhtasaru’t-Tahâvî. thk. Ebu’l-vefâ el-Afgânî. Kâhire: Dâru’l-kitâbi’l-‘arabî, 1370.
• Teftezânî, Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’t-Telvîh ‘ale’t-Tavzîh li metni’t-Tenkîh. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Udeh, Abdülkadir. et-Teşrî’u'l-cinâi’l’-İslâmî. 2 Cilt. Beyrut, y.y., 1985.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “İslâm Hukukunda Ehliyeti Daraltan veya Ortadan Kaldıran Sebepler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 9 (2007), 67-100.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer b. Ahmed. Ruûsü’l-mesâil beyne’l-Hanefiyye ve’Şafi’iyye. thk. Abdullah Nezir Ahmed. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1987.
• Zencânî, Şihâbuddin Mahmud b. Ahmed. Tahrîcu’l-fürû’ ‘ale’l-‘Usûl. thk. Mahmud Edip Salih. Dımeşk: Câmi’atu Dimeşk, 1382.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Fıkhu’l-İslâmî fî sevbihi’l-cedîd (el-Medhalu’l-fıkhi’l-âmm). 3 Cilt. Dımeşk: y.y., 1967-68.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b.Bahadır. el-Bahru’l-muhît fî ‘Usûli’l-fıkh. nşr. Ömer Süleyman el-Eşkar. 6 Cilt. Kahire: Dâru Safve, 1992.
• Zeydan, Abdulkerim. el-Vecîz fî Usûli’l-fıkh. Bağdat, y.y., 1973.
• Zuhayli, Vehbe. Usûlu’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Dımeşk, y.y., 1406.
• Zuhayli, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmi ve edilletuhû. 10 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-fikr, 1997.