FAKİHLERE GÖRE RİVAYETİN KAPSAMI VE İSLAM HUKUKUNA ETKİLERİ

Yıl 2018, Cilt: 18 Sayı: 1, 165 - 198, 31.05.2018

Şevket Pekdemir

Öz

İslam hukukunda rivayet denildiğinde akla ilk gelen Hz. Peygamberin söz, fiil ve

uygulamaları olsa da kapsam olarak daha birçok farklı anlamda kullanılmıştır.

Sahabe, tabiun ve tebeu’t-tabiun ile bazı yöneticilerin fetva ve uygulamaları da

rivayetin konusu içinde değerlendirilmiş özellikle müçtehit imamlarla birlikte rivayet

fıkhi malzeme niteliğinde delil olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Rivayetsiz bir fıkıh tasavvur edilemez. Doğuşundan günümüze kadar geçen tarihi

süreçte fıkhın her aşamasında rivayet belirleyici rol oynamıştır. Öncelikle Hz.

Peygamberden nakledilen rivayetlerle fıkıh ve usul teşekkül etmiş, teşriî deliller

ve külli kaidelerin temelleri atılmıştır. Sahabe ve tabiundan nakledilen rivayetlerle

İslam hukuku desteklenerek geliştirilmiş tebeu’t-tabiun döneminde ise rivayetler

sistemleştirilerek aile hukuku, ticaret hukuku, ceza hukuku, borçlar hukuku

ve miras hukuku gibi fıkhın alt dalları oluşturulmuştur. Gerek sözlü gerekse

yazılı rivayetle fıkıh sonraki nesillere aktarılarak İslam hukuk mirası korunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Rivayet, Fıkıh, Usul, Hukuk, Fakih

Kaynakça

• Abdurrezzak, Ebu Bekr b. Hemmam es-San’âni, el-Musannef, Menşuratü’l-Meclisi’l-İlmi, ts.
• Acar, Yusuf, “Hanefi Fıkıh Kitaplarındaki Bazı Rivayetlerin Hadis Açısından Problemleri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, sayı: 31, ss. 219-248. Ahmet Özel, “Fıkıh”, DİA, 1996, c.XIII, ss.14-22.
• Apaydın, Yunus, “Sahabi Sözünün Hukuki Değeri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1990, sayı: 4, ss. 323-353.
• Atcı, İsa, “Aynı Fıkhî Meselede Ahmed b. Hanbel’den Nakledilen Farklı Görüşler (el- Muğnî örneği)”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2007, sayı: 10, ss. 225-247
• Avvâ, Muhammed Selim, “Sünnetin İslâm Hukukuna Etkisi”, (Çev. İshak Emin Aktepe), Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2006, cilt: VI, sayı: 2, ss. 259-280.
• Ayni, Mahmûd b. Ahmed b. Musa Hanefi, el-Binaye fî Şerhi'l-Hidaye, Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut, 2000.
• Baberti, Muhammed b. Mahmûd, el-İnaye Şerhu’l-Hidaye, Daru’l-Fikr, ts.
• Bilgen, Osman, “Tarihsel Bilgi Değeri Açısından Hadis Rivayetleri Beni Kurayza Örneği”, (Yayınlanmamış doktora tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2008.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu, Bilmen Yayınevi, İstanbul, 1968.
• Buhari, Ahmed b. Muhammed Abdülazîz, Keşfu'l-Esrar an Usuli Fahrülislam el-Pezdevi, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1997.
• Buhari, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahih-i Buhari, Daru İbn Kesir, Beyrut, 2002.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî, Ahkâmü'l-Kur'ân, Daru Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1994.
• Cüveyni, İmâmü'l-Haremeyn Abdullâh b. Yûsuf, el-Burhan fi’l-Usuli’l-Fıkh, Katar, 1399. Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl, Sünen-i Dârimî, Karaçi, ts.
• Debusi, Muhammed b. Ömer b. Îsâ, Takvim’l-Edille fi Usuli’l-Fıkh, Dârü'l-Kütübi'lİlmiyye, Beyrut, 2001.
• Demir, Abdullah, Mecelle ve Küllî Kâideler, Işık Akademi Yayınları, İstanbul, 2011.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş'as b. İshak el-Ezdi es-Sicistani, Sünenu Ebî Davud, Mektebetü’l- Mearif, Riyad, ts.
• Ebu Yusuf, Habîb b. Sa`d Kûfî, Kitabu’l-Harac, Vizeratü’l-Evkaf e-Suudiyye. yy. _________, er-Red ala Siyeri’l-Evzai, Lecnetü İhyai’l-Maarif, Haydarabad, ts.
• Ebu Zehra, Muhammed, Tarihu’l-Mezahibi’l-İslamiyye fi’s-Siyaseti ve’l-Akaid ve Tarihi’l- Mezahibi’l-Fıkhıyye, Daru’l-Fikri’l-Arabi, Kahire, ts.
• Efendioğlu, Mehmet, “Rivayet”, DİA, 2008, c.XXXV, ss. 135-137.
• Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005.
• Erul, Bünyamin, Sahabenin Sünnet Anlayışı, TDV Yayınları, Ankara, 2016.
• Ekinci, Ekrem Buğra, İslam Hukuku, Arı Sanat Yayınları, İstanbul, 2006.
• Gazzali, Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfa min İlmi’l-Usul, Medine, 1413.
• Gül, Mutlu, “Hanefi Usulünde Hadis Tenkidi”, (Yayınlanmamış doktora tezi), Uludağ Ünviversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2014.
• Halit Çalış, İslamda Kolaylaştırma İlkesi Azimet Ruhsat İlişkisi, Ensar Yayınları, İstanbul, 2013
• Hassan, Ahmed, İslam Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi, İz Yayıncılık, İstanbul, 1999.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed eş-Şeybani, el-Müsned, Alamü’l-Kütüb, Beyrut, 1998.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed ez-Zahiri, el-İhkam fî Usuli'l-Ahkâm, Daru’l-Afaki’l-Cedide, Beyrut, ts.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed, İ’lâmü’l-Muvakkiin an Rabbi’l-Alemin, Daru ibnu’l-Cevzi, Riyad, 1423.
• İbn Kudame, Abdullah b. Ahmed, el-Muğnî, Daru Alemi’l-Kütüb, Riyad, ts.
• İbn Manzur, Ebu’l-Fazl Cemalüddin, Lisanu’l-Arab, Daru’l-Mağrife, ts.
• İbn Melek, Abdülazîz b. Emineddin, Şerhu’l-Menar fi’l-Usul li-ibn Melek, Salih Bilici Kitabevi, İstanbul, ts.
• İbn Nüceym, İbrâhim b. Muhammed Mısri, el-Eşbah ve’n-Nezair, Daru’l-Fikri’l-Muasıra, Beyrut, 2005.
• İğde, Muhyittin, Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci, İFAV Yayınları, İstanbul, 2016.
• Kahraman, Abdullah, Fıkıh Usulü, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2014.
• Kandemir, M. Yaşar, “el-Muvatta”, DİA, 2006, c. XXXI, ss.416-418.
• Karaman, Hayreddin, İslam Hukuk Tarihi, İz yayıncılık, İstanbul 2012. _________, “Fıkıh”, DİA, 1996, XIII, ss. 1-14.
• Karadavut, Ahmet, Arap Dilinde Rivayet, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1996.
• Kasani, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes'ud b. Ahmed el-Hanefî, Bedâiu’s-Sanâi’ fî Tertîbi'ş-Şerâi', Mekke, 1986.
• Kerhî, Ebü’l-Hasen Ubeydullah b. el-Hüseyn b. Dellâl, er-Risale, s.169. (Debusi’nin eseri ile birlikte. Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ Debusi, Te'sisü'n- Nazar, Daru ibnu Zeydun, Beyrut, ts.)
• Kırbaşaoğlu, M. Hayri, Alternatif Hadis Metodolojisi, OTTO Yayınları, Ankara, 2015.
• Koçkuzu, Ali Osman, Rivayet İlimlerinde Haber-i Vahitlerin İtikat ve Teşri Yönlerinden Değeri, Ensar Yayınları, İstanbul, 2014.
• Karataş, Mustafa, Hadis Rivayet Tarihi, Ensar Yayınları, İstanbul, 2014.
• Koçak, Muhsin – Dalgın, Nihat – Şahin, Osman, Fıkıh Usulü, Ensar Yayınları, İstanbul, 2013.
• Koçyiğit, Talat, Hadis Terimleri Sözlüğü, Rehber Yayınları, Ankara, 1992.
• Köse, Saffet, İslam Hukukuna Giriş, Hikmetevi Yayınları, İstanbul, 2014.
• Malik b. Enes, el-Muvatta’, Daru İhyai Turasi’l-Arabi, Beyrut, ts.
• Medkur, Sellam, İslam Hukuk Başlangıcı, (Çev.Ruhi Özcan), Nun Yayıncılık, İstanbul, 1995.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi, Mirat-ı Usul Şerhu-i Mirkati'l-Vüsul, Dersaadet, İstanbul, 1321.
• Müslim, Ebü'l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi el-Haccac, Sahih-i Müslim, Daru Tayyibe, Riyad, 2006.
• Nesai, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, Sünenü'n-Nesai, Mektebetü’l-Mearif, Riyad, ts.
• Osmani, Muhammed Taki, Sünnetin Değeri ve Bağlayıcılığı, (Çev.Mehmet Özşenel), İFAV Yayınları, İstanbul, 2017.
• Özdemir, Ahmet, Hz. Peygamber’in Fıkhi Hükümlerindeki Usul ve İlkeler, Murat Kitabevi, Ankara, 2015.
• Özafşar Mehmet Emin, Hadîsi Yeniden Düşünmek -Fıkhî Hadisler Bağlamında Bir İnceleme, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2000.
• Özşenel, Mehmet, Ebu Yususf’un Hadis Anlayışı, Klasik Yayınları, İstanbul, 2011.
• Pezdevi, Ali b. Muhammed b. Hüseyin, Usulü’l-Pezdevi, Karaçi, ts.
• Polat, Selahattin, Hadis Araştırmaları, insan Yayınları, İstanbul, 2014.
• Razi, Muhammed b. Ömer Fahreddin, el-Mahsul fî İlmi Usuli'l-Fıkh, Müessesetü’r-Risale, ts.
• Serahsi, Muhammed b. Ahmed b. Sehl, Usulü’s-Serahsi, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1993.
• Sezgin, Fuat, Arap-İslam Bilimleri Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayıncılık, İstanbul, 2015.
• Suyuti, Abdurrahman b. Ebî Bekr, el-Eşbah ve’n-Nezair fi Kavaidi ve Füru’i Fıkhi’ş-Şafi’iyye, Mektebetü Nazar, Riyad, 1997.
• Sübki, Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkafi, el-Eşbah ve’n-Nezair, Daru’l-Kütübi’l-İlmi, Beyrut, 1991.
• Şa’ban, Zekiyyüddin, İslam Hukuk İlminin Esasları, TDV Yayınları, Ankara, 1990.
• Şafak, Ali, “İslâm Hukukunun Tekevvünü ve Tedvini Konusunda Gösterilen Faaliyetler”, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, 1975, sayı: 1, ss. 137-151.
• Şafii, Muhammed b. İdris b. Abbas, er-Risale, yy. el-Ümm, Daru’l-Ma’rife, ts.
• Şahyar, Ataullah, Ehl-i Hadis ve Ehl-İ Re’y İhtilafları: (İbn Ebî Şeybe ve Ebû Hanîfe örneği), AKDEM Yayınları, İstanbul, 2011.
• Şeybani, Muhammed b. Hasen b. Ferkad, Kitabu’l-Hucce ale Ehli’l-Medine, Alemü’l-Kütüb, 1983. _________,Muvatta’, Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Tatar, Fahrettin, Fıkıh Usulü, MÜİFV Yayınları, İstanbul, 1988.
• Ugan, Zâkir Kâdirî, Dinî Rivayetler, (sad.: Mustafa Karataş), İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, sayı: 4, ss. 207-257.
• Ulu, Arif, “Tâbiûn’un Sünnet Anlayışı”, İslamî İlimler Dergisi, 2007, c. II, sayı: 2, ss. 55- 80.
• ------------, Arif Ulu, “Tebeu’t-Tabiin”, DİA, 2011, c. XXXX, ss.217,218.
• Ünal, İsmail Hakkı, İmam Ebû Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu, DİB Yayınları, Ankara, 2012.
• Yaman, Ahmet, “Sahâbenin Fıkhî Mezheplere Kaynaklığı”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi), 2014, sayı: 38, ss. 11-43.
• Yiğit, Metin, İlk Dönem Hanefi Kaynaklarına Göre Ebu Hanife’nin Usul Anlayışında Sünnet, (Yayınlanmamış Doktora tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007.
• Yücel, Ahmet, Hadis İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İslâmî İlimlerle İlişkisi, Rivâyet Dönemi/ İlk Üç Asır, İslâmî İlimlerde Metodoloji / Usûl-V Temel İslâm İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı, 18-19 Ocak 2014, ss. 205-275
• Yusuf Musa, Fıkhi İslam Tarihi, Arslan Yayınları, İstanbul, 1983.
• Zerka, Muhammed, Şerhu’l-Kavaidi’l-Fıkhıyye, Daru’l-Kalem, Dımeşk, 1989.
• Zeydan, Abdulkerim, İslam Hukukuna Giriş, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 1985.
• ----------, el-Veciz fi Usuli’l-Fıkh, yy., Bağdat, 1980.