FÂRÂBÎ’NİN DİN SOSYOLOJİSİNE 
KATKILARI -BİR GİRİŞ DENEMESİ-

Yıl 2018, Cilt: 18 Sayı: 3, 9 - 30, 31.12.2018

Ejder Okumuş

Öz

Muallim-i Sânî Ebû Nasr el-Fârâbî (872-951), din
sosyolojisine dikkat çekici katkılarda bulunur. Fârâbî’nin, felsefesi
çerçevesinde dinin toplumsal boyutları konusuna verdiği önemin büyüklüğü,
eserleri bir bütün olarak okunduğunda açıkça görülebilir.  Dünya düşünürü Fârâbî, esasen bir toplum
teorisyenidir. Fârâbî’nin toplum teorisi içinde ise dinin toplumsal yönleri
önemli bir yer tutar. Fârâbî felsefesinde insan ve insanın mutluluğu, her şeyin
başında gelir. İnsan, tabiatı gereği toplumsal bir varlıktır. Bundan dolayı
insanın mutluluğu doğrudan toplum ile ilgilidir. İnsanların bir araya gelerek
toplum halinde yaşaması, insan ve mutluluğunun ayrılmaz bir boyutunu oluşturur.
Fârâbî’nin toplum teorisine yakından bakılırsa, mutluluk – toplum ilişkisi
bağlamında dinin, ağırlıklı bir yere sahip olduğu görülür. Reis-i evvel,
filozof, peygamber ve Tanrı ile şehrin, toplumun, ma’muranın en üst tabakasında
yer alan insanlardan en alt tabakasında bulunan insanlara kadar bütün herkesle
ilişkileri hakkında ortaya koyduğu felsefe ile Fârâbî, “sosyoloji öncesi
sosyolojisi” kapsamında din sosyolojisine ciddi katkılar yapar. Fârâbî, insan,
mutluluk, medîne, medeniyet, cemaat, ictimâ’, ictimâ’ât, ma’mûra, ihtiyaç,
teâvun, riyaset, kavm, ümmet, din ve mille gibi temel kavramlar çerçevesinde
bir toplum ve din teorisi ortaya koyar. İşte bu çalışmada araştırmacı, İslam
düşünürü Fârâbî’nin felsefesi içinde sosyolojinin (Umran İlmi: ‘Ilmu’l-‘Umrân)
ilk kurucusu İbn Haldun’dan önce (sosyoloji öncesi sosyoloji döneminde) din
sosyolojisine yaptığı katkıları ele almayı, anlamayı ve anlamlandırmayı
amaçlamaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Fârâbî, Felsefe, Toplum, Millet, Din, Din Sosyolojisi

THE CONTRIBUTIONS OF AL-FARABI TO THE SOCIOLOGY OF RELIGION

Öz

The Second Teacher Abu Nasr al-Fârâbî (872-951)
conributes remarkably to the sociology of religion. In the frame of his
philosophy, the high level of importance attached to the social dimensions of
religion by Fârâbî can clearly be seen when his works is read as a whole.
Fârâbî, a world thinker, is essentially a theoretician of society. Religious
social aspects have an important place in the theory of the society of Farabi.
Social acpects of religion have an important place in al-Fârâbî’s theory of
society. in al-Fârâbî’s philosophy, human and the happiness of human comes at
the beginning of everything. Human is a social being by its very nature.
Therefore, the happiness of human is directly related with society. People’s
coming together and living in society constitutes an integral dimension of
human being and happiness. If Fârâbî's theory of society is closely examined,
it is seen that religion has a predominant place in the context of
happiness-society relation. With his philosophy of relationships between the
first president (Reis-i-Evvel), philosopher, prophet and God and everybody upto
the lowest stratum people from the in the topmost stratum people of city,
society and big society (ma’mura), Fârâbî makes serious contributions to the
sociology of religion within his “sociology before sociology”. Fârâbî reveals a
theory of society and religion within the framework of key concepts such as
human, happiness, medina (city, society, politics), civilization, community,
society, ictimâ (coming together, meeting), ictimâ'ât, ma'mura, need, helping
one another, governance, presidency, tribe, ummah, religion, mille, etc. In
this study, the researcher aims to treat, understand and make meaning the
contributions that Fârâbî, the Islamic thinker, makes to the sociology of
religion within his philosophy before Ibn Khaldun, the first founder of
sociology (the Science of Umran: ‘Ilmu'l-‘Umrân) ( in the period of sociology
before sociology).

Anahtar Kelimeler

Al-Fârâbî, Philosophy, Society, Milla, Religion, Sociology of Religion

Kaynakça

• Aydın, Hasan, “Dinî-Felsefî Temelleri Işığında Fârâbî’nin Eğitim Ütopyası”, Kelam Araştırmaları, c. 8, No. 1, 2010, s. 123-150.
• Aydın, Mehmet, “Farabi’nin Siyasî Düşüncesinde Sa’âdet Kavramı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XXI, 1976, s. 303-311.
• Aydınlı, Yaşar, “Fârâbî’nin Siyaset Felsefesinde ‘İlk Başkan (er-Reîs el-Evvel)’ Kavramı”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 2, No. 2, 1987, s. 291-302.
• Çelikkol, Suat, “Farabi’nin Toplum Görüşü”, Bilimname, c. XIX, No. 2, 2010, s. 99-115.
• Dağ, Mehmet, “Fârâbî’nin İki Yapıtı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 14-15, 2003, s. 17-87.
• Davis, Winston, “Sosyoloji: Sociology of Religion”, the Encyclopedia of Religion, ed.: Mircea Eliade, c. 13, Macmillan Publishing Company, New York 1987, s. 393-402.
• Davis, Winston, “Din Sosyolojisi”, Din, Toplum ve Kültür, haz. A. Coşkun, İz Yay., İstanbul 2005, s. 77-100.
• Fârâbî, Alfarabi’s Philosophy of Plato and Aristotle, İng. çev.: Muhsin Mahdi, The Free Press of Glencoe, New York 1962.
• Fârâbî, Fusûlun Munteze’a, tah.: Fevzi Mitri Neccar, Dâru’l-Meşrik, Beyrut 1971.
• Fârâbî, Fusulu'l-Medenî, çev.: Mehmet Aydın ve M. Rami Ayas, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1980.
• Fârâbî, İhsâu’l-Ulûm, çev.: Ahmet Ateş, MEB Yay., Ankara 1990.
• Fârâbî, Kitâbu’l-Mille, tah.: Muhsin Mehdî. 2. baskı, Dârü’l-Meşrık, Beyrut 1991.
• Fârâbî, Arâu Ehli’l-Medîneti’l-Fâdıla, haz.: Ali Bû Melham, Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, Beyrut 1995.
• Fârâbî, es-Siyâsetu’l-Medeniyye, haz.: Ali Bû Melham, Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, Beyrut 1995.
• Fârâbî, Tahsîlu’s-Saâde, haz.: Ali Bû Melham, Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, Beyrut 1995.
• Fârâbî, İhsâ’u’l-‘Ulûm, haz.: Ali Bû Melham, Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, Beyrut 1996.
• Fârâbî, el-Medînetu’l-Fâdıla, çev.: Nafiz Danışman, MEB. Yay., Ankara 2001.
• Fârâbî, “Kitâbü'l-Mille”, çev.: Fatih Toktaş, Divan Dergisi, Sayı: 12, 2002, s. 258-273.
• Fârâbî, “Erdemli Şehir Halkının Görüşleri”, çev. Mahmut Kaya, İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri, Klasik Yay., İstanbul 2003, s. 139-150.
• Fârâbî, “Tenbîh ‘alâ Sebîli’s-Sa’âde (Mutluluk Yoluna Yöneltme”, çev ve ed.: Hanifi Özcan, Fârâbî’nin İki Eseri, İFAV., İstanbul 2005, s. 159-190.
• Fârâbî, “Fusûlü’l-Medenî”, Çev. ve Ed.: Hanifi Özcan, Fârâbî’nin İki Eseri, İFAV., İstanbul 2005, s. 45-138.
• Fârâbî, Kitâbu'l-Huruf: Harfler Kitabı, çev.: Ömer Türker, Litera Yay., İstanbul 2008.
• Fârâbî, Kitâbu'l-Burhân, çev.: Ömer Türker ve Ö. Mahir Alper, 2. Baskı, Klasik Yay. İstanbul 2012.
• Fârâbî, es-Siyâsetu’l Medeniyye veya Mebâdi’ül-Mevcûdât, çev.: Mehmet S. Aydın, Abdülkadir Şener ve M. Rami Ayas, 2. Baskı, Büyüyen Ay, İstanbul 2012.
• Fârâbî, İdeal Devlet, 5. Baskı, çev.: Ahmet Arslan, Divan Kitap, Ankara 2013.
• Fârâbî, İhsâu’l-Ulûm, 4. Baskı, Çev. Ahmet Arslan, Divan Kitap, Ankara 2014.
• Fârâbî, Risâletu’l-Hurûf, http://www.muslimphilosophy.com/#people (15.09.2014).
• İbn Bâcce, Tedbîru’l-Mutavahhid, 2. Baskı, tah.: Macid Fahri, Beyrut 1991.
• İbn Haldun, Mukaddime, tah.: Derviş el-Cüveydî, 2. Baskı, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut 1996.
• Karlığa, Bekir, “Medeniyet Düşünürü Farabi”, Bilgeler Zirvesi, ed.: Ejder Okumuş, c.1, Eskişehir 2014 Kültür Başkenti Ajansı, Eskişehir 2014.
• Korkut, Şenol, Farabi’nin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve Kökenleri, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005.
• Korkut, Şenol, “İbn Haldûn’un “es-Siyâsetu’l-Medeniyye” Teorisini Eleştirisi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, 2006, s. 115-140.
• Mücahid, Huriye Tevfik, Fârâbi’den Abduh’a Siyasî Düşünce, çev.: Vecdi Akyüz, İz Yay., İstanbul 1995.
• Okumuş, Ejder, “Medîneden Medeniyete Fârâbî’de ‘Sosyoloji Öncesi Sosyoloji’”, Medeniyet Düşünürü Fârâbî Uluslararası Sempozyum, Bildiriler (13-15 Kasım 2014, Eskişehir 2013 Kültür Başkenti Ajansı, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Medam ve Bahçeşehir Üniversitesi), ed.: Ejder Okumuş ve İlyas Burak, Eskişehir 2013 Kültür Başkenti Ajansı, Eskişehir 2015, s. 127-195.
• Okumuş, Ejder, “Fârâbî'nin Medeniyet Sosyolojisine Katkıları”, Diyanet İlmî Dergi, c. 52, No. 3, 2016, s. 11-30.
• Okumuş, Ejder, Osmanlı’nın Gözüyle İbn Haldun. 3. Baskı, İz Yay., İstanbul 2017.
• Okumuş, Ejder, Din Sosyolojisi, Maarif Mektepleri, Ankara 2018.
• Ejder Okumuş, Fârâbî Felsefesinde Toplumsal Kavramlar: Bir Başlangıç Çalışması. Beytulhikme. 8/2 http://www.beytulhikme.org/SonSayi.aspx. (29.12.2018).
• Siddiqi, Ahmed Ali, Politics, Religion, and Philosophy in Al-Farabi's Book of Religion, Y.Lisans Tezi, the University of Texas, the Faculty of the Graduate School, Austin 2014.
• et-Talbi, Ammar, “Al-Farabi's Doctrine of Education: Between Philosophy and Sociological Theory”, http://www.muslimheritage.com/article/al-farabis-doctrine-education-between-philosophy-and-sociological-theory#sec2 (12.10.2014).
• Toktaş, Fatih, “Fârâbî'nin Kitâbü'l-Mille Adlı Eserinin Takdim ve Çevirisi”, Divan Dergisi, c. 12, No. 1, 2002, s. 258-273.
• Yavuz, Sefer, “Tipolojik Yaklaşım ve İbn Haldun ile Farabi’nin Toplum Görüşleri Üzerine”, Dini Araştırmalar, c. 17, No. 44, 2014, s. 95-120.
• Yıldız, Mustafa, Fârâbî’nin Toplum ve Devlet Görüşü, Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kayseri 2009.