HALLÂC’IN MAHKEME SÜRECİ VE KATLİNE FETVÂ VERENLER

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 2, 1167 - 1194, 30.09.2020

Eyyup Akdağ

https://doi.org/10.33415/daad.738648

Cited By: 4

Öz

Tasavvuf tarihinin önemli isimlerinden birisi olan Hallâc, fikir ve düşünceleriyle tarihî süreç boyunca hep canlı kalmıştır. Tarihî süreçte Hallâc’ın fikir ve düşüncelerini, hâl ve sözlerini destekleyip savunanlar olduğu gibi bunlara karşı çıkan, aşırı tepki gösteren ve sert eleştiri yöneltenler de hep olmuştur. Bu iki yaklaşımın dışında bazıları ise kesin bir görüş belirtmeyerek sükûtu ihtiyar etmiştir. Hallâc, Abbâsî iktidarında söz ve eylemlerinden dolayı uzun süre, müteaddit olarak sorgulanmış ve mahkeme edilmiştir. Hallâc’a sorguda Karâmita davetçisi olma suçlaması yöneltildiği gibi hulûl, ittihat, rubûbiyyet, Kur’ân’ı tahkîr ve şeri‘atın emirlerini tahrif gibi bazı suçlamalar da yöneltilmiştir. Nihâî mahkemede ulemânın ittifak ve icmâsıyle katline fetvâ verilmiş ve karar da o şekilde infaz edilmiştir. Abbasî halifesi Muktedir-Billâh’ın veziri Hâmid b. el-‘Abbâs’ın idam kararının alınmasında ısrarı, baskısı ve yönlendirmesi olmuştur. Hallâc’ın görüş, düşünce ve sözlerinin ayrıntılı olarak irdelenmesi bu makalenin konusu değildir. Bu makale esas olarak Hallâc’ın hayatıyla beraber sorgulandığı ve mahkeme edildiği süreçleri, kendisine yöneltilen suçlamaları ve katline fetvâ veren kadı ve ulemâları konu edinmektedir. Hallâc’ın idamı konusunda ulemânın ittifak ve icmâsından bahsedilmektedir. Ulemânın ittifak ve icmâsının hakikatte var olup olmadığı da bu makalede ayrıca sorgulanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Hallâc, mahkeme süreci, fetva, küfür, katl

THE COURT PROCESS OF HALLAC AND THOSE WHO GAVE FATWA OF THE DEATHPENALTY

Öz

Hallac, one of the important names in the history of Sufism, has always remained alive throughout the historical process with its ideas and thoughts. In the historical process, there were always those who supported and defended Hallac's ideas and thoughts, doings, and words, as well as those who opposed, overreacted, and directed harsh criticism. Apart from these two approaches, some of them kept silent, without specifying an exact opinion. Hallac went on trial and was questioned frequently for a long time due to his words and actions in the Abbasi reign. In his interrogation, the accusation of being inviter of Karamite was directed against Hallac, as well as some accusations such as integration (hulul), unification (ittihat), nursing (rububbiyyet), insulting the Qur'an, and falsification of the orders of the Sharia. In the final court, fatwa of the death penalty was given with the alliance and consensus of the ulama, and the decision was executed in that way. Hamid b. al-'Abbas, who is the vizier of Abbasid caliph Muqta-Billah, insisted, directed, and had influence over that the death penalty must be given. The examination of the views, thoughts, and words of Hallac is not the subject of this article. Besides his life, this article mainly focuses on the processes during which Hallac was questioned and trialed, the accusations directed against him, and the judges and ulamas who gave fatwa of his death penalty. The alliance and consensus of the ulama in the execution of Hallac are talked about. Whether the alliance and consensus of the ulama exist is to be questioned separately in this article.

Anahtar Kelimeler

sufism, Hallac, Court process, fatwa, profanity, Slaughter

Kaynakça

• ‘Âmilî, Bahâeddîn Muhammed b. Hüseyin. el-Keşkûl. thk. Muhammed Abdülkerîm en-Nemirî. 2 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1998.
• ‘Askalânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali İbn Hacer. Lisânü’l-mîzân. nşr. Abdülfettah Ebû Ğudde. 10 cilt. Dımaşk: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• Attâr, Ferîdüddin. Tezkiretü’l-Evliyâ. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2018.
• Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Hatîb. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 16 cilt. Beyrût: Dârü’l-ğarbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’t-nâciye. Beyrût: Dârü’l-âfâkı’l-cedîde, 1977.
• Bakış, Rıza. Âşığın Tevhîdi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Câmî, Abdurrahman. Nefahâtü’l-üns. çev. Lâmiî Çelebi. Nşr. Süleyman Uludağ, Mustafa Kara. 4. Baskı. İstanbul: Marifet Yayınları, 2008.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şuayb el-Arnavûd, Hasan Abdülmün’ım Şiblî. 5 cilt. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1424/2004.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as. Sünenü Ebî Dâvud. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mişkâtü’l-envâr. nşr. Ebu’l-‘Alâ ‘Afîfî. Kahire: el-Mektebetü’l-‘Arabiyye, 1383/1964.
• Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî, Keşfu’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). nşr. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefayâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. nşr. İhsân Abbâs. 7 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 cilt. Kâhire: Dâru hecr, 1418/1997.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-ümem ve teʿâkıbü’l-himem. thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. 7 cilt. Tahrân: Serûş, 2000.
• İbn Teymiyye, Ebû’l-‘Abbâs Takıyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. el-Fetâvâ el-Kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ, Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. 6 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1408/1987.
• İbn Teymiyye, Ebû’l-‘Abbâs Takıyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. Mecmû‘u’l-fetâvâ. nşr. Enver el-Bâz, ‘Âmir el-Cezzâr 37 cilt. Mısır: Dârü’l-Vefâ, 1426/2005.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan Ali b. Ebî’l-Kerem el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmirî. 10 cilt. Beyrût: Dârü’l-kitâbi’l-‘Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan Ali b. Ebî’l-Kerem el-Cezerî. el-Lübâb fî tehzîbi’l-ensâb. Beyrût: Dâru Sâdır, 1400/1980.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhim Ramazân. Beyrût: Dârü’l-ma’rife, 1417/1997.
• İbnü’l-Tıktakâ, Muhammed b. Ali. el-Fahrî fi’l-âdâbi’l-sultâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye. thk. Abdülkâdir Muhammed Mâyû. Beyrût: Dârü’l-kalemi’l-‘Arabî, 1418/1997.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddîn Ömer b. Muzaffer. Târîhu İbnü’l-Verdî. 2 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1996.
• İbnü'l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâleddin Abdurrahmân b. Ali. el-Muntazam fî târîhi'l-ümemi ve'l-mülûk. nşr. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ ve Mustafa Abdülkadir ‘Atâ. 19 cilt. Beyrût: Dâru'l-kütübi'l-ilmiye, 1412/1992.
• İbnü'l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Telbîsü İblîs. Lübnân: Dârü’l-fikir, 1421/2001.
• Kadı ‘Iyâd, Ebü’l-Fadl b. Mûsâ, eş-Şifâ bi ta’rîfi hukûkı’l-Mustafâ. thk. Ahmed b. Muhammed eş-Şemnî. 2 cilt. Lübnân: Dârü’l-fikir, 1409/1988.
• Kâtib Çelebî, Mustafâ b. Abdullah el-Osmânî. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmûd Abdülkâdir el-Arnâvûd. 6 cilt. İstanbul: Mektebetü İrsîkâ, 2010.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. Letâifü’l-işârât (Tefsîru’l-Kuşeyrî). thk. İbrâhim el-Bisyûnî. 3 cilt. Mısır: el-Heyetü’l-Mısriyyeti’l-‘âmme li’l-kütüb, 2000.
• Massignon, Louis. İslâm’ın Mistik Şehidi Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi. çev. İsmet Birkan Ankara: Ardıç Yayınları, 2006.
• Parsâ, Hâce Muhammed. Tevhîde Giriş. çev. Ali Hüsrevoğlu. İstanbul: Erkam Yayınları, 2018.
• Sâ‘î, Ali b. Enceb el-Bağdâdî. Ahbâru’l-Hallâc. thk. Muvaffık Fevzî el-Ceber. Dımeşk: Dârü’t-talî‘ati’l-cedîde, 1997.
• Safedî, Salâhaddîn Halîl. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavud, Türkî Mustafa. 29 cilt. Beyrût: Dâru ihyâi’t-türâs, 1420/2000.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘îd Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. nşr. Abdurrahmân b. Yahyâ. 13 cild. Haydarâbâd: Meclis-i dâireti’l-meârifi’l-Osmâniyyi, 1382/1962.
• Suyûtî, Ebû Bekir Abdurrahman. Târîhu’l-hulefâ. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Mısır: Matba‘atü’s-se‘âde, 1371/1952.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Hüseyin. Tabakâtü’s-sûfiyye. thk. Nûreddîn Şûreybe. 4. Baskı. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1434/2014.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Hüseyin. Hakâiku’t-tefsîr (Tefsîru’s-Sülemî). thk. Seyyid ‘Imrân. 2 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/2001.
• Şîrâzî, Ebû İshâk. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsân ‘Abbâs. Beyrût: Dârü’r-râidi’l-‘Arabî, 1970.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Târîhu’t-Taberî). 5 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1407.
• Tenûhî, Ebû Ali el-Muhassin b. Ali el-Kadı. Nişvârü’l-muhâdara ve ahbâru’l-müzâkere. Thk. Abbûd es-Sâlucî. 8 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1995.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. 4 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Uludağ, Süleyman. “Hallâc-ı Mansûr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15/377-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Vekî‘, Ebû Bekir Muhammed b. Halef. Ahbâru’l-kudât. thk. Abdülaziz Mustafa el-Murâğî. 3 cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-ticâriyyeti’l-kübrâ, 1366/1947.
• Yâfi‘î, Ebû Muhammed ‘Afîfüddîn Abdullah b. Es‘ad. Mirâtü’l-cenân ve ‘ıbretü’l-yakazân. nşr. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1997.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’l-nübelâ. 18 cilt. Kâhire: Dâru’l-hadîs, 1427/2006.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-‘Iber fî haberi men ğaber. thk. Ebû Hacer Muhammed es-Saîd. 4 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefayâtü’l-meşâhir ve’l-e‘lâm. nşr. Ömer Abdüsselam Tedmirî. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-‘Arabî, 1407/1987.