BEHLÜL DÂNÂ’NIN MİZAHÎ HİKÂYELERİ BAĞLAMINDA MEZHEBİ KİMLİĞİ VE SOSYO-POLİTİK ELEŞTİRİSİ

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 2, 1041 - 1066, 30.09.2020

Mehmet Sever

https://doi.org/10.33415/daad.757195

Öz

Yaratılışında mizah yeteneği olan insan, bu özelliği hikâye ve anlatılarında ortaya koymaktadır. Düşünce ve inancın dile getirilmesi, karşı çıkılan din ve dünya tasavvurlarının olumsuz yönlerini göstermesi noktasında menkıbe ve mizahi hikâyeler önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle kişilerin kendi mezhep anlayışlarının aktarımı noktasında hikâye ve menkıbeler, tarihsel süreçte fikirlerin ve inançların sürekliliklerini sağlamak için en önemli malzemeyi oluşturmuştur. Tarihteki önemli şahsiyetlerin yaşadığı olaylar, hikâye formatında aktarılmış, zamanla yeni hikâyeler ve menkıbeler ile mezhebî aidiyetler yeniden inşâ edilmiştir. Bu bağlamda tarihi bir şahsiyet olan Behlûl Dânâ, Müslüman toplumların hafızasında latife ve hikâyeleri ile meşhur olmuş bir karakterdir. Ancak onun şakalarında ve hikâyelerinde görülen eleştiri, Şiîlik ile itham edilmesine sebep olmuştur. Onun Şiîliği hakkında ileri sürülen bazı rivayetlerin incelenmesi ve mezhebi kimliğini açığa çıkarılması, İslam düşüncesinde sosyo-politik eleştiri ve muhalefet geleneğinin anlaşılması noktasında önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Behlûl Dânâ, Şiîlik, Hikâye, Eleştiri, Mizah

RELIGIOUS SCHOOL IDENTITY AND SOCIO-POLITICAL CRITICISM OF BAHLŪL DĀNĀ IN TERMS OF HIS HUMOROUS STORIES

Öz

Someone with sense of humour reveals this characteristic of his in stories and narrations. Parables and humorous stories take an important place in terms of expressing thoughts and beliefs, and of showing the negative aspects of imaginations of religion and world, which are objected to. Especially in relation to people’s transmitting their own religious school’s understanding, stories and parables constitute the most important material in order to maintain continuity of ideas and beliefs in the historical process. The events experienced by remarkable figures in history are transmitted in story form, and belongingness to religious schools has been reconstructed through new stories and parables in time. In this sense, Bahlūl Dānā, who is a historical personage, is a person that became famous in the memory of Muslims with his jokes and stories. However, the criticism observed in his jokes caused him to be alleged as a member of Shi’a. It is important to analyse some rumours suggested about his being a Shi’ite and to reveal his identity of religious school in terms of understanding socio-political criticism and opposition tradition in Islamic thought.

Anahtar Kelimeler

Bahlūl Dānā, Shi’a, Story, Criticism, Humour

Kaynakça

• Ahmet Cevdet. Kısas-ı Enbiya. çev. Mahir İz. 6 Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Altınay, Ramazan. “İslâm Mizahının Ortaya Çıkışı ve İlk Örnekleri I”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi IV/15 (2004), 77-96.
• Asad, Talal. Dinin Soykütükleri. İstanbul: Metis Yayınları, 2015.
• Âsım Efendi, Ahmed. el-Okyânûsü’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-muhît. İstanbul: Darü’t-Tıbaa, 1815.
• Askalanî, İbn Hacer el-. Lisânü’l-Mîzân. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûâtü’l-İslamiyye, 2002.
• Askalanî, İbn Hacer el-. Ta’cîlü’l-Menfe’a bi Zevâidi Ricâli’l-Eimmeti’l-Erbaa. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
• Atalan, Mehmet. Şiiliğin Farklılaşma Sürecinde Ca’fer es-Sadık’ın Yeri. Araştırma Yayınları, 2005.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kāhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ts.
• Bauer, Thomas. Müphemlik Kültürü ve İslam. çev. Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-. el-Beyân ve’t-Tebyîn. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemî, 2003.
• Câmî, Abdurrahman. Baharistan. çev. M.Nuri Gençosman. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1985.
• Cihan, Sadık. Uydurma Hadislerin Doğuşu ve Sosyo-Politik Olaylarla İlgisi : Hz. Peygamber Devrinden Abbasi Halifesi Mu’tasım Dönemine Kadar. Samsun : Etüt Yayınları, 1997. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=176289&wYazarlar=sad%C4%B1k+cihan
• Clot, Andre. Harun Reşid ve Abbasiler Dönemi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî. “Sıfatü’s-Safve”. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2000. Basım, ts.
• Emîn, Muhsin el-. Ayânü’ş-Şîa. Beyrut: Dârü’t-Teârüf, 1983.
• Esbehânî, Muhammed Bâkır el-Musevî el-. Ravzatü’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemâi ve’s-Sâdât. Tahran, ts.
• Eşʿarî, Ebu’l-Hasen. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve İḫtilâfü’l-Muṣallîn. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Ezabi, Shereen el. “Al-Naysaburi’s Wise Madmen: Introduction / ﺍﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮﺭﻱ: ﻋﻘﻼﺀ ﺍﻟﻤﺠﺎﻧﻴﻦ”. Alif: Journal of Comparative Poetics 14 (1994), 192-205. https://doi.org/10.2307/521772
• Gazâlî, Ebu Hâmid el- - İmran, Seyyid. İhyâu Ulûmi’d-Dîn. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• Georgeon, François - Irene Fenoglio (ed.). Doğu’da Mizah. çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• “Buhlūl”. The Encyclopaedia of Islam. ed. H.A.R. Gibb vd. 1/1288-1289. Leiden, 1986.
• Girard, Rene. Romantik Yalan ve Romansal Hakikat/Rene Girard/Edebi Yapıda Ben ve Öteki. çev. Arzu Etensel İldem. Metis Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Gül, Mehmet Nezir. Geçmişten Günümüze Latifeler Hikmetler. İstanbul: Mevsimler Kitap, 2019. Basım, ts.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih. el-İkdü’l-Ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü Kütübi’l-İlmiyye, 1404.
• İnal, İbrahim Hakkı. “İbn Temiyye ve Mürcie”. İslâm Bilimleri Araştırmaları Dergisi 2 (2016), 6-21.
• Kalkandelen, A. Hilal. “Fars Edebiyatı’nda Behlul Hikayeleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi - Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi 37 (2012), 47-64.
• Karabiber, Namık Kemal. “İmam Şafii’nin Ehl-i Beyt ve İlk Halifeler ile İlgili Tasavvuru/Algısı”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IX/1 (2009), 97-121.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr B. Gıyâs el-Merîsî, Hayatı, Görüşleri ve İslâm Düşünce Tarihindeki Yeri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi II/2 (1987), 99-109.
• Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi (Sempozyum), 391-440.
• Kütübî, M. Şâkir el-. Fevâtü’l-Vefâyât. 5 Cilt. Beyrut: Dârü Sadr, ts.
• Lâmi’î-zâde, Abdullah Çelebi. Latîfeler. çev. Yaşar Çalışkan. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1994.
• Mâmekânî, Abdullah el-. Tenkîhü’l-Makâl fî İlmi’r-Ricâl. Kum: Müessesetü Âli Beyt li İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Matüridi, Ebu Mansur el-. Kitabü’t-Tevhid. çev. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İsam / İslam Araştırmaları Merkezi, 2003.
• NakşibendÎ, Muhammed Murad. Mâ Hadar. Dârü’s-Saltanati’l-Aliyye, 1836.
• Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İsha en-. el-Fihrist. ed. abdulkadir Coşkun. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Nîsâbûrî, İbn Habîb en-. ʿUkalâʾü’l-mecânîn. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 1987.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Binbir Gece Masalları 1. çev. Alim Şerif Onaran. Afa Yayınları, 1992.
• Onay, Ahmet Talât. Edebiyatımızda Mazmunlar. istanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1996.
• Özkan, Ahmet. “Hacı Bayram-ı Veli’nin Eşrefoğlu Rûmî’ye Tesiri = The Influence of Haji Bayram Wali on Eshrefoglu Rumi”. Uluslararası Hacı Bayrâm-ı Velî Sempozyumu I/ (2016), 347-358.
• Qadı, Wadad al-. “Biographical Dictionaries As The Scholars’ Alternatıve Hıstory Of The Muslim Community”. Organizing Knowledge: Encyclopaedic Activities in the Pre-Eighteenth Century Islamic World (Islamic Philosophy, Theology, and Science). ed. Gerhard Endress. 23-77. Leiden: Brill, 2006.
• Rosenthal, Franz. Erken İslam’da Mizah. çev. Ahmet Arslan. Iris, 1997.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-. el-Vâfî bi’l-Vefâyât. Beyrut: Dârü İhyai’t-Türâsi’l-Arabiyy, 2000.
• Shakespeare, William. Kral Lear. çev. Özdemir Nutku. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 14. Basım, 2020.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris eş-. Dîvânü’l-İmâm eş-Şâfiî. Kahire: el-Kuds, 2012.
• Tavil, Muhammed emin Galib et-. Nusayriler/ Arap Alevilerinin Tarihi. çev. İsmail Özdemir. İstanbul: Chiviyazıları Yayınevi, 2. Basım, 2004.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. el-Mutavvel. İstanbul, 1304.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan et-. Ricâlü’t-Tûsî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1430.
• Uludağ, Süleyman. “Behlûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/351-352. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Behlûl-i Dânâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/352-353. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Uyar, Gülgün. Ehl-i Beyt İslam Tarihinde Ali - Fatıma Evladı. Gelenek Yayıncılık, 2004.
• Uz, Emin - Efil, Muhammed. “Arap Nevâdir Eserleri Örnekliğinde Mizahın Toplumsal ve Siyasal İşlevi”. Bilimname : Düşünce Platformu 37 (Ocak 2019), 289-320.
• Zehra, Muhammed Ebu. İmam Şafii. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1996.
• Zorlu, Cem. Abbasilere Yönelik Dini ve Siyasi İsyanlar. Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Zühdî, Mehmed. Mürşidü’l-Mübtedî. Dersaadet: Mektebe-i Sanyi Matbaası, 1311.