MENFAATLERİN TAZMİNİYLE İLGİLİ HANEFÎ MEZHEBİNDE YAŞANAN HUKUKİ DEĞİŞİMİN TARİHİ SERÜVENİ

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 2, 797 - 814, 30.09.2021

Kamil Yelek

https://doi.org/10.33415/daad.942484

Öz

Menfaatlerin tazmin edilmemesi, Hanefî mezhebine göre temel bir kuraldır. Ancak müteahhir Hanefî âlimleri, mezhepteki yerleşik bu kurala (zâhirü’r-rivâye) bazı istisnalar getirmişlerdir. Vakıf malı, yetim malı ve kiraya verilmek üzere hazırlanmış (mu‘addün li’l-istiğlal) malların menfaatleri (kullanım bedelleri) bu kuralın istisnalarıdır. Müteahhir Hanefî âlimleri ilgili kuralı biraz esneterek menfaatlerin sadece bu üç yerde tazmin edileceği görüşünü benimsemişlerdir. Bu konuyla ilgili fetvâlar başlangıçta vâkıât/fetâvâ türündeki kitaplarda gündeme getirilmiş, sonrasında aynı türdeki pek çok eserde tekrarlanarak belirli bir otorite elde etmiş ve nihayetinde Hanefî meşâyihinin kabulüne mazhar olan bu görüş, mezhebin daha sonraki hukuk metinlerinde ve şerhlerde yerini alarak doktrinin bir parçası olmuştur. Bu çalışmada, menfaatin tazminiyle ilgili Hanefî mezhebindeki zâhirü’r-rivâye kuralın sonraki Hanefî meşâyihi tarafından nasıl revize edildiği, bununla ilgili zikredilen istisnaların yaklaşık olarak ne zaman ortaya çıktığı ve bu konuya dair yakın zamanda ileri sürülen bazı iddiaların doğru olmadığı Hanefî hukuk literatüründeki örneklerden hareketle gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, Menfaatlerin Tazmini, Vakıf Malı, Yetim Malı, Mu‘addün li’l-istiğlal

THE HISTORICAL JOURNEY OF THE LEGAL CHANGE IN THE ḤANAFĪ SCHOOL ABOUT THE COMPENSATION OF BENEFITS

Öz

The non-compensation of benefits is a basic rule according to the Ḥanafī school (madhhab). However, the late Ḥanafī scholars (mutaʾakhkhirūn) made some exceptions to this established rule (ẓāhir al-riwāya) in the madhhab. The exceptions to this rule are the benefits (use-values) of endowment property, orphans’ property and property set up for profitable use (mu‘add li-l-istighlāl). The late Ḥanafīs accepted the view that benefits could only be compensated in these three places by slightly stretching the relevant rule. Fatwās (legal opinions) on this subject were initially discussed in wāqi’āt literature. Later they gained a certain authority by being repeated in many works of the same genre. Finally, this view which has been accepted by the Ḥanafī Sheikhs (mesāikh), has become a part of the doctrine by taking its place in the later standard texts and legal commentaries (shurūh) of the school. In this study, the question how the rule of ẓāhir al-riwāya in the Ḥanafī school about the compensation of benefits (damān al-manāfi‘) was revised by the late Ḥanafīs will be discussed. Additionally, the question “when the exceptions mentioned were arised” will be searched. The incorrectness of some views that have been claimed recently on the subject will be examined by the help of the examples in the Ḥanafī legal literature.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Compensation of benefits (damān al-manāfi‘), Endowment property, Orphans’ property, Mu‘add li-l-istighlāl

Kaynakça

• Ali Haydar. al-Majmuʿat al-Jadīdah fî’ al-Kutub al-ʾArbaʿah. Dersaadet: Hukuk Matbaası, 1332.
• Ali Haydar. Durar al-Ḥukkām Sharḥ Majallat al-Aḥkām. İstanbul: Matbaaa-i Tevsi-i Tıbaat, 1330.
• Araz, Yunus. İslam Hukukunda Menfaatin Tazmini. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• ʿAynī, Badr al- Dīn. al-Bināya Sharḥ al-Hidāya. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2000.
• Ayoub, Samy A. Law, Empire and the Sultan: Ottoman Imperial Authority and Late Ḥanafī Jurisprudence. New York: Oxford University Press, 2020.
• Bukhārī, Burhān al-Dīn. al-Muḥīṭ al-Burhānī fī al-Fiqh al-Nu’manī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2004. Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Chalābī, Fuḍayl. ad-Ḍamānāt fī al-furūʻ al-Ḥanafīyyah. Istanbul: Suleymaniye Library, Nuruosmaniye Collection, no: 1965.
• Çatalcalı, Ali Efendī. Fatāwā Ali Efendī. Istanbul: Suleymaniye Library, Pertevniyal Collection, no: 345.
• Dürrîzâde, Mehmed Arif Efendī, Natījat al-Fatāwā, Istanbul: Suleymaniye Library, Pertevniyal Collection, no: 354. Feyzullah Efendī. Fatāwā Feyziyye. Istanbul: Suleymaniye Library, Pertevniyal Collection, no: 347.
• Ḥaṣīrī, Mahmud b. Ibrahim b. Anush al-Bukhārī. al-Ḥāwī fi’ al-fatāwā. Istanbul: Suleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa Collection, no:402.
• Ḥaṣkafiī, ʿAlāʾ al-Dīn. al-Durr al-Mukhtār fī Sharḥ Tanwīr al-Abṣār. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2002.
• Ibn ʿĀbidīn, Muḥammad Amīn. Radd al-Muḥtār ʿalā ʾl-Durr al-mukhtār.Beirut: Dār al-Fikr, 1412.
• Ibn Amīr Ḥājj, Muḥammad. Al-Taqrīr wa-al-Taḥbīr ‘alá Taḥrīr İbn al-Humām. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1403/1983.
• Ibn Nujaym, Zayn al-Dīn. al-Aṣbāḥ wa al-Naẓā’ir. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1419.
• Ibn Qāḍī Simāwnā, Badr al-Dīn Muḥammad b. Isrāʾīl. Jāmiʿ al-Fuṣūlāyn, Cairo: 1300.
• Kahraman, Abdullah- Karataş, Nizamettin, “İbn Hümam’ın Mezhebine Muhalif Bir Görüşü: Menfaatlerin Tazmini Meselesi”, Kocaeli Ilahiyat Dergisi, 1/2 (Aralık 2017): 43-70.
• Kahveci, Nuri. “İslam Hukuku Açısından Menfaatlerin Tazmini”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2006): 41-63.
• Kāsānī, ʿAlāʾ al-Dīn Abū Bakr b. Masʿūd. Badāʾiʿ al-Ṣanāʾiʿ fi Tartı̇̄b al-Sharāʾiʿ. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1986.
• Marghīnānī, Burhān al- Dīn ʿAlī b. Abī Bakr. al-Hidāya sharḥ Bidāyat al-mubtadiʾ . Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, n.d.
• Marghīnānī, ʿImād al-Dīn. Fuṣūl al-iḥkām fī uṣūl al-aḥkām. Istanbul: Suleymaniye Library, Yazma Bağışlar Collection, no: 990.
• Pehli̇van, Bayram. “Samy A. Ayoub. Law, Empire and the Sultan: Ottoman Imperial Authority and Late Hanafī Jurisprudence.” Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 25, sy 48 (01 Ekim 2020): 208-15.
• Qāḍī Khān, Ḥasan b. Manṣūr al-Uzjandī al-Farghānī. Fatāwā Qāḍī Khān, Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2009.
• Shaykh-Zāda (Dāmād Efendī), ʿAbd al-Raḥmān b. Muḥammad. Majmaʿ al-Anhur fī Sharḥ Multaqā al-Abḥur. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1998.
• Walwalijī, Zahīr al-Dīn Abd al-Rashīd. al-Fatāwā al-Walwāljiyyāh. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2003.
• Yenişehirli, Abdullah Efendī. Bahjat al-Fatāwā, Istanbul: Suleymaniye Library, Pertevniyal Collection, no: 327.
• Zaylaʿī, Fakhr al-Dīn ʿUthmān b. ʿAli. Tabyīn al-Ḥaqāʾiq Sharḥ Kanz al- Daqāʾiq. Bulāq: al-Maṭbaʿa al-Kubrā al-Amīriyya, 1313.